(Przyjęte przez Komitet Ministrów w dniu 24 lutego 2010 r. na 1077. posiedzeniu Komitetu Delegatów Ministrów)
 

Komitet Ministrów, działając zgodnie z artykułem 15b Statutu Rady Europy,

Przypominając, że głowy państw i rządów państw członkowskich Rady Europy, spotykając się na III Szczycie w Warszawie w dniach 16-17 maja 2005 roku, wyraziły determinację w celu zapewnienia istnienia skutecznych krajowych środków odwoławczych dla każdego, kto posiada uwiarygodnioną skargę w związku z naruszeniem Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (ETS nr 5 - zwana dalej „Konwencją”);

Powołując się na Zalecenie CM/Rec(2004)6 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie ulepszenia krajowych środków odwoławczych, oraz zamierzając opierać się na nim przy udzielaniu państwom członkowskich praktycznych wskazówek w szczególnym kontekście przewlekłości postępowań;

Powołując się również na Deklarację Komitetu Ministrów w sprawie trwałych działań mających zapewnić skuteczne wdrażanie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka na szczeblu krajowym i europejskim (przyjętą w dniu 19 maja 2006 na 116. Sesji Komitetu Ministrów);

Przyjmując z zadowoleniem pracę innych organów Rady Europy, w tym zwłaszcza Europejskiej Komisji na rzecz Demokracji przez Prawo (Komisji Weneckiej) oraz Europejskiej Komisji do spraw Skuteczności Wymiaru Sprawiedliwości;

Podkreślając wynikające z Konwencji zobowiązania Wysokich Układających się Stron do zapewnienia każdej osobie podlegającej ich jurysdykcji praw i wolności chronionych przez Konwencję, w tym prawa do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie zawartego w art. 6 ust. 1, oraz prawa do skutecznego środka odwoławczego zawarte w art. 13;

Przypominając, że orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (zwanego dalej „Trybunałem”), w tym zwłaszcza jego wyroki pilotażowe, dostarcza istotnych wskazówek dla państw członkowskich w tym zakresie;

Przypominając, że nadmierne opóźnienia w wymierzaniu sprawiedliwości stanowią poważne zagrożenie, zwłaszcza w zakresie poszanowania zasady rządów prawa i dostępu do wymiaru sprawiedliwości;

Zaniepokojony, że przewlekłość postępowań, często spowodowana przez problemy systemowe, jest zdecydowanie najczęściej poruszaną kwestią w skargach do Trybunału, i tym samym stanowi bezpośrednie zagrożenie dla skuteczności Trybunału i, co za tym idzie, systemu ochrony praw człowieka opartego na Konwencji;

Przekonany, że wprowadzenie środków mających przeciwdziałać przewlekłości postępowań przyczyni się, zgodnie z zasadą subsydiarności, do wzmocnienia ochrony praw człowieka w państwach członkowskich oraz do zachowania skuteczności systemu Konwencji, w tym poprzez pomoc w zmniejszeniu liczby skarg wpływających do Trybunału,

Zaleca, aby państwa członkowskie:

1. podjęły wszelkie kroki, aby zapewnić, że postępowania krajowe na wszystkich etapach, niezależnie od definicji krajowej, rozstrzygające o prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej sprawie karnej, są rozstrzygane w rozsądnym terminie;

2. w tym celu, zapewnić że istnieją mechanizmy identyfikowania tych postępowań, które przejawiają ryzyko przewlekłości, jak również ich podstawowych przyczyn, w celu zapobiegania naruszeniom art. 6 w przyszłości.

3. uznać, gdy źródłowy problem systemowy powoduje przedłużanie się postępowań, że konieczne są działania celem rozwiązania tego problemu, jak i jego skutków w poszczególnych sprawach;

4. dopilnować, by istniały możliwości przyspieszenia postępowań, aby zapobiec przewlekłości;

5. podjąć wszelkie niezbędne kroki celem zapewnienia skutecznych środków odwoławczych przed organami krajowymi dla wszystkich uwiarygodnionych zarzutów o naruszenie prawa do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie;

6. upewnić się, że takie środki istnieją w odniesieniu do wszystkich etapów postępowania, których przedmiotem może być rozstrzyganie o prawach i obowiązkach cywilnych lub o zasadności każdego oskarżenia w sprawie karnej;

7. w tym celu, jeśli postępowanie stało się przewlekłe, zapewnić stwierdzenie naruszenia w sposób wyraźny lub co do istoty, oraz:

a. przyspieszyć postępowanie, w miarę możliwości; lub

b. zapewnić poszkodowanym zadośćuczynienie za poniesioną szkodę; lub najlepiej

c. dozwolić na połączenie tych dwóch środków;

8. zapewnić, że wnioski o przyspieszenie postępowania lub przyznanie zadośćuczynienia będą rozpatrywane bezzwłocznie przez właściwy organ i będą stanowiły skuteczny, odpowiedni i dostępny środek odwoławczy;

9. zagwarantować, by kwoty przyznawanych odszkodowań były stosowne i zgodne z orzecznictwem Trybunału, i uznać w tym kontekście istnienie mocnego, acz podlegającego obaleniu, przypuszczenie, że przewlekłość postępowań powoduje szkodę niepieniężną;

10. rozważyć zapewnienie konkretnych form zadośćuczynienia niefinansowego, takich jak zmniejszenie sankcji lub umorzenie postępowania, odpowiednio, w przewlekłych sprawach karnych lub administracyjnych;

11. w stosownych przypadkach przyznać moc wsteczną nowych środków mających rozwiązać problem przewlekłości postępowania, aby skargi zawisłe przed Trybunałem mogły zostać rozstrzygnięte na szczeblu krajowym;

12. czerpać inspirację i wskazówki z Podręcznika Dobrych Praktyk załączonego do niniejszego Zalecenia podczas wdrażania jego postanowień, i w tym celu zapewnić publikację i rozpowszechnienie tekstu niniejszego Zalecenia oraz Podręcznika Dobrych Praktyk, w razie potrzeby w języku(-ach) danego kraju, w taki sposób, by władze krajowe mogły się z nimi skutecznie zapoznać i uwzględnić.

A. Cel zalecenia i Podręcznik dobrych praktyk

1. Niniejszy Podręcznik dobrych praktyk towarzyszy Zaleceniu CM/Rec(2010)3 Komitetu Ministrów do państw członkowskich dotyczącemu skutecznych środków odwoławczych na przewlekłość postępowania.

2. Zalecenie oraz Podręcznik mają na celu poprawę wdrażania prawa do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie oraz do skutecznych środków odwoławczych, które odzwierciedlają centralną rolę systemu sądowego wśród władz krajowych i posiadają fundamentalne znaczenie dla systemu Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (zwanej dalej „Konwencją”) oraz dla pojęcia demokratycznego państwa charakteryzującego się poszanowaniem dla praw człowieka i rządów prawa. Członkostwo w Radzie Europy pociąga za sobą obowiązek ciągłego dążenia do samodoskonalenia. Tym samym, niniejsze Zalecenie oraz towarzyszący mu Podręcznik dobrych praktyk, choć nie są wiążące prawnie, powinny być traktowane jako istotne zalecenia dla państw członkowskich w zakresie wypełniania wiążących prawnie zobowiązań wynikających z Konwencji.

3. Naruszenia prawa do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie, wynikające z przewlekłości postępowania, w połączeniu z brakiem skutecznych krajowych środków odwoławczych na wyżej wymienione naruszenia, generują tysiące skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (zwanego dalej „Trybunałem” bądź „Trybunałem w Strasburgu”). Skargi te często wynikają z tego samego problemu źródłowego i dlatego są często dobrze uzasadnione.² Jak zauważył Trybunał, jeśli państwa nie są w stanie zapewnić skutecznych środków odwoławczych, „wówczas obywatele będą systematycznie zmuszeni kierować skargi do Trybunału w Strasburgu. Będą to skargi, które w innym wypadku […] byłyby w pierwszej kolejności adresowane do krajowego systemu prawnego. W dalszej perspektywie, efektywne funkcjonowanie systemu ochrony praw człowieka ustanowionego przez Konwencję, zarówno na poziomie krajowym jak i międzynarodowym, może zostać osłabione”.³

4. Zalecenie oraz Podręcznik zachęcają państwa do przewidywania problemów, które mogą prowadzić do stwierdzenia naruszenia przez Trybunał, i do bezzwłocznego podejmowania działań na poziomie krajowym w celu uniknięcia podobnych problemów oraz do naprawienia tych, które już wystąpiły. Obowiązki określone w Konwencji są obowiązkami osiągnięcia wymaganego rezultatu: może istnieć wiele sposobów osiągnięcia tego samego rezultatu. Podręcznik, przestawiając również przykłady istniejących dobrych praktyk, ma na celu ukazanie, że istnieje wiele różnych sposobów na podjęcie skutecznych działań, oraz że stosowanie odpowiednich rozwiązań może być kwestią prostą, oszczędną i łatwo osiągalną w oparciu o zasady poszczególnych krajowych systemów prawnych i tradycje prawne. O ile żaden system nie jest doskonały i nie daje absolutnej gwarancji przed ryzykiem stwierdzenia naruszenia, wpływ na większość spraw jest znaczący, zarówno z punktu widzenia Państwa Strony, jak i Trybunału.

5. Obowiązek zapewnienia praw i wolności wynikających z Konwencji, włącznie z prawem do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym czasie i skutecznych środków odwoławczych na naruszenia Konwencji, ma zastosowanie do wszystkich organów władz państwowych. O ile Rząd reprezentuje państwo przed Trybunałem, wszystkie władze publiczne są zobowiązane do przestrzegania na poziomie krajowym praw wynikających z Konwencji. Oznacza to, że organy sądowe, których niezawisłość posiada niewątpliwie podstawowe znaczenie dla systemu Konwencji (i jest wyraźnie chroniona na podstawie art. 6), również muszą zapewnić, że działają zgodnie z wymogiem rozsądnego terminu.

6. Zalecenie i Podręcznik powinny zostać przetłumaczone na języki urzędowe, tak aby zmaksymalizować ich zasięg, oraz powinny być szeroko rozpowszechnione, w szczególności wśród następujących kategorii odbiorców:

- krajowe organy legislacyjne oraz, o ile posiadają odpowiednie kompetencje, również regionalne organy legislacyjne;

- organy odpowiedzialne za przedstawianie odpowiednich projektów reform proceduralnych lub ustawodawczych, takie jak rady sądownictwa, zgodnie ze strukturą poszczególnych krajowych systemów prawnych;

- organy sądowe, łącznie z najwyższym jurysdykcjami, także w ramach szkolenia pracowników sądowych;

- urzędnicy odpowiedzialni za administrację sądową, w tym urzędnicy sądowi i osoby odpowiedzialne za egzekwowanie orzeczeń i wyroków,

- odpowiedni urzędnicy organów rządowych odpowiedzialnych za organizację wymiaru sprawiedliwości, zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym;

-urzędnicy innych organów administracji publicznej odpowiedzialnych za pozasądowe etapy postępowań, w tym policji i organów ścigania, zgodnie ze strukturami krajowymi.

7. Zalecenie oraz Podręcznik mogą również być obiektem zainteresowania innych grup zainteresowanych skutecznością wymiaru sprawiedliwości oraz czasem trwania postępowań, a zatem powinny również zostać rozpowszechnione w ramach tychże grup, m.in.:

- prawników, w tym prawniczych organizacji zawodowych;

- struktur społeczeństwa obywatelskiego.

B. Kontekst Zalecenia

8. Stworzeniem skutecznych krajowych środków odwoławczych na naruszenia Konwencji od dawna jest przedmiotem zainteresowania Rady Europy, która wielokrotnie na najwyższych szczeblach politycznych określała to jako priorytet.⁴ Plan Działań przyjęty podczas Trzeciego Szczytu Głów Państw i Rządów Rady Europy w Warszawie w dniach 16-17 maja 2005 r. stwierdzał:

„Na poziomie krajowym, zapewnimy że […] będą istniały skuteczne krajowe środki odwoławcze dostępne dla każdej osoby mającej roszczenie związane z naruszeniem Konwencji”.

9. Przed Szczytem w Warszawie, Komitet Ministrów zawarł w Zaleceniu Rec(2004)6 w sprawie ulepszenia krajowych środków prawnych (odwoławczych), konkretne propozycje poprawy sytuacji na szczeblu krajowym, ze szczególnym naciskiem na problem skutecznych środków odwoławczych w przypadku przewlekłości postępowań. Zalecenie zawierało postanowienie dotyczące pomocy dla państw członkowskich wnioskujących o wsparcie w implementacji jego postanowień i w załączniku przedstawiało kilka przykładów dobrych praktyk. Komitet Ministrów wrócił do kwestii krajowych środków odwoławczych w Deklaracji przyjętej w maju 2006 r., która zwróciła się o dokładniejszy przegląd stopnia wdrożenia Zalecenia Rec(2004)6 w sprawie ulepszenia krajowych środków prawnych (odwoławczych) oraz, w kontekście wyroków pilotażowych Trybunału, proponował, by rozważyć stworzenie wytycznych dla państw członkowskich w zakresie krajowych środków odwoławczych w następstwie podobnych orzeczeń.⁵

C. Materiały źródłowe do Zalecenia oraz Podręcznik dobrych praktyk

10. Zalecenie oraz towarzyszący mu Podręcznik są oparte przede wszystkim na obszernym materiale wytworzonym przez poszczególne organy Rady Europy (w tym zwłaszcza przez Trybunał, Komitet Ministrów, Europejską Komisję na Rzecz Demokracji Przez Prawo oraz Europejską Komisję na Rzecz Skutecznego Wymiaru Sprawiedliwości) oraz na niewyczerpującym katalogu przykładów dobrych praktyk stosowanych przez niektóre państwa członkowskie. Przykłady te mają stanowić inspirację, lecz nie należy ich traktować jako sztywnych modeli, gdyż uznaje się, że mogą nie mieć zastosowania w przypadku systemów i tradycji prawnych poszczególnych państw. Zachęca się państwa członkowskie do konsultowania się odpowiednio z Europejską Komisją na Rzecz Demokracji Przez Prawo (Komisją Wenecką) oraz Europejską Komisja na Rzecz Skutecznego Wymiaru Sprawiedliwości (CEPEJ), w celu uzyskania dalszych porad i pomocy w dokonywaniu koniecznych usprawnień w ramach systemów krajowych.

11. Zgodnie z art. 32 Konwencji, Trybunał wydaje ostateczny wyrok w zakresie wszystkich spraw dotyczących interpretacji i stosowania Konwencji i jej protokołów. Zgodnie z art. 46, państwa zobowiązują się do przestrzegania ostatecznego wyroku Trybunału. (Obowiązek ten jest obowiązkiem osiągnięcia wymaganego rezultatu, uwzględniającym pewną swobodę działania w zakresie środków użytych do osiągnięcia tego rezultatu.) Orzeczenia Trybunału stanowią więc najważniejszy punkt odniesienia dla Rady Europy w pracach nad wyznaczaniem standardów, monitorowaniem i współpracą w zakresie praw człowieka. Stanowią więc podstawę prawną niniejszego Zalecenia i podstawowe źródło materiałów na potrzeby Podręcznika po dobrych praktykach.

12. Artykuł 46 stanowi również, że nad wykonaniem wyroków czuwa Komitet Ministrów. W kontekście czuwania nad wykonaniem wyroków Trybunału, Komitet Ministrów zaprasza państwa szczególnie dotknięte tym problemem do nadawania wysokiego priorytetu politycznego rozwiązywaniu problemu przewlekłości postępowania. Raporty roczne oraz tymczasowe i ostateczne rezolucje Komitetu Ministrów, przyjęte w kontekście procedury wykonywania wyroków, zawierają porady w zakresie koniecznych środków ogólnych oraz dobrych praktyk. Komitet Ministrów przyjął również wiele Zaleceń dotyczących skuteczności wymiaru sprawiedliwości mających na celu zapewnienie poszanowania prawa do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie.

13. Ponadto, liczne inne organy Rady Europy podejmowały kwestię skutecznych środków odwoławczych na przewlekłość postępowania, m.in. Zgromadzenie Parlamentarne, Komisarz Praw Człowieka Rady Europy oraz Rada Konsultacyjna Sędziów Europejskich (CCJE).

II. PODSTAWOWE ZASADY PRAWNE STANOWIĄCE PODSTAWĘ ZALECENIA

A. Prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie

14. Artykuł 6 Konwencji, który opisuje prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy, zawiera następujące zobowiązanie dla Państw Stron:

„Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej”. (podkreślenie dodano)

Określenie odpowiedniego postępowania

15. Wszelkie postępowania, w których mogą być rozstrzygane prawa i obowiązki o charakterze cywilnym bądź zarzuty karne podlegają art. 6 oraz jego wymogowi dotyczącemu rozpatrzeniu sprawy w rozsądnym terminie. Ma to zastosowanie niezależnie od tego, w jaki sposób prawo krajowe definiuje właściwe pojęcia: na przykład, czy postępowanie jest zdefiniowane jako karne bądź cywilne (stosując terminologię art. 6) lub, alternatywnie, jako administracyjne bądź podatkowe; lub czy zarzut zdefiniowany jest jako karny lub dyscyplinarny. Na potrzeby art. 6 właściwe pojęcia zostały zdefiniowane autonomicznie i należy je pojmować w rozumieniu Konwencji, zgodnie z interpretacją Trybunału. Istotna jest nie tyle nazwa nadana postępowaniu, lecz jego charakter merytoryczny – innymi słowy, co dane postępowanie obejmuje i jakie mogą być jego konsekwencje.

Określenie odpowiedniego okresu

16. Ważne jest, aby władze krajowe zdawały sobie sprawę, w jaki sposób definiować odpowiedni czas na potrzeby oceny całkowitej długości trwania postępowania. Jest to niezbędne, aby zapewnić skuteczne funkcjonowanie mechanizmów oraz procedur zmierzających do przyspieszenia postępowania, które mogą się stać lub już się stały przewlekłe, oraz aby prawidłowo wyliczyć zadośćuczynienie za naruszenie prawa do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym czasie. Aby zapewnić, że postępowanie w całości nie charakteryzuje się przewlekłością, państwa powinny dołożyć wszelkich starań aby zapewnić, że każdy etap zostanie zakończony w rozsądnym terminie.

Odpowiedni okres – postępowania dotyczące praw i obowiązków obywatelskich

17. Postępowania cywilne są na ogół podejmowane w momencie rozpoczęcia odpowiedniej procedury sądowej – innymi słowy, gdy dana osoba lub jej pełnomocnik prawny wniesie pozew do sądu. W niektórych okolicznościach, zależnych od specyfiki danego systemu krajowego, odpowiedni okres może rozpocząć się na wcześniejszym etapie: na przykład, w momencie złożenia wniosku do władz administracyjnych, gdy istnieje obowiązek wyczerpania wstępnej procedury administracyjnej przed odwołaniem się do sądu;⁷ lub w przypadku, gdy decyzja organu administracyjnego jest niezbędna dla doprowadzenia sprawy przed Trybunał, jak tylko wystąpi „spór” pomiędzy skarżącym a odpowiednimi władzami administracyjnymi.⁸ Postępowania te kończą się w dniu wyroku ostatniej instancji lub wydania pisemnego wyroku skarżącemu. Tym niemniej, w niektórych przypadkach zakończenie postępowania w sprawie roszczenia nie zawsze stanowi zakończenie procesu "rozstrzygania o prawie o charakterze cywilnym " w rozumieniu art. 6.

18. Należy również wziąć pod uwagę czas trwania postępowań egzekucyjnych, gdyż prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie byłoby nieskuteczne, gdyby krajowy system prawny państwa umożliwiał niewykonanie prawomocnego wyroku sądowego ze szkodą dla jednej ze stron.⁹ Tak więc w przypadku, w którym strona postępowania cywilnego ma obowiązek wszcząć postępowanie egzekucyjne, aby zaspokoić roszczenie sądowe, postępowanie to musi być postrzegane jako postępowanie w sprawie roszczenia i tym samym jako integralna część pierwotnego postępowania, którą należy wziąć pod uwagę przy ocenianiu, czy postępowanie jako całość zostało rozstrzygnięte w rozsądnym terminie. Przewlekłość w egzekucji wiążącego wyroku może więc stanowić naruszenie Konwencji.¹⁰ Dotyczy to również egzekucji instrumentów innych niż orzeczenia sądowe odnoszących się do praw i obowiązków o charakterze cywilnym, na przykład aktu notarialnego dotyczącego należności niebędącej przedmiotem sporu.¹¹

19. Osoba, która uzyskała wyrok sądowy przeciwko państwu – w przeciwieństwa do osoby prywatnej – może nie być zobowiązana do wszczynania osobnego postępowania egzekucyjnego, choć może być wymagane podjęcie przez nią pewnych kroków proceduralnych mających na celu uzyskanie należności z wyroku sądowego. Wymóg ten nie może jednak wykraczać poza to, co jest bezwzględnie konieczne i w żadnym wypadku nie zdejmuje z władz obowiązku wynikającego z Konwencji, aby podjęły w odpowiednim czasie wysiłki z urzędu. Tym samym, obowiązek zapewnienia wykonania wyroku przeciwko państwu spoczywa przede wszystkim na władzach państwowych, począwszy od dnia, w którym wyrok staje sie wiążący i egzekwowalny. Złożoność krajowych procedur egzekucyjnych lub krajowego system budżetowego nie może zwalniać państwa z jego obowiązków; państwo nie może też stosować jako wymówki argumentu o braku środków finansowych lub innych środków.^{12 13}

Odpowiedni okres – postępowanie dotyczące zarzutów karnych

20. Postępowanie karne rozpoczyna się w chwili postawienia formalnych zarzutów przeciwko skarżącemu, lub w chwili, w której podejrzany w inny sposób zaczyna odczuwać dolegliwości postępowania podjętego przez władze prokuratorskie w wyniku podejrzeń wobec niego.¹⁴ W drugim przypadku może to być moment, w którym policja aresztuje i przesłuchuje podejrzanego, lub przeszukuje jego mienie. Postępowania karne obejmują zatem postępowania przygotowawcze, niezależnie od tego, czy przeprowadza je policja czy prokuratura. Datę końcową wyznacza data uniewinnienia lub, w przypadku wyroku orzekającego o winie, data wymierzenia kary, lub, w przypadku apelacji przeciwko wyrokowi skazującemu lub karze, data orzeczenia sądu ostatniej instancji.

Odpowiedni okres – postępowanie rozpoczęte przed wejściem w życie Konwencji

21. Jeśli państwo, przeciwko któremu kierowana jest skarga, ratyfikowało Konwencję dopiero po rozpoczęciu danego postępowania, okres, który należy brać pod uwagę rozpoczyna się w dniu wejścia w życie Konwencji stosunku to tego państwa. Tym niemniej, przy ocenianiu rozsądności czasu, który upłynął po tej dacie, należy brać pod uwagę stan postępowania w tym dniu.¹⁵

Ocenianie „rozsądnego terminu”

22. Rozsądna długość postępowania musi być oceniana w świetle konkretnych okoliczności sprawy oraz uwzględniając następujące kryteria:¹⁶

- faktyczna bądź prawna złożoność sprawy;
- liczba szczebli jurysdykcji, na których przeprowadzono postępowanie;
- postępowanie skarżącego;
- postępowanie odpowiednich władz;
- znaczenie przedmiotu postępowania dla skarżącego.¹⁷

B. Prawo do skutecznych środków odwoławczych

23. Artykuł 13 Konwencji, który przewiduje prawo do skutecznego środka odwoławczego, nakłada na Państwa Strony następujący obowiązek:

„Każdy, kogo prawa i wolności zawarte w niniejszej Konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe”.

Znaczenie „środka odwoławczego” w rozumieniu artykułu 13

24. Konwencja wymaga, aby „środek odwoławczy” zezwalał właściwym władzom państwowym na zajęcie się istotą danej skargi na podstawie Konwencji i przyznanie odpowiedniego zadośćuczynienia.¹⁸ Środek odwoławczy jest skuteczny tylko, jeśli jest dostępny i wystarczający. Musi być wystarczająco pewny nie tylko w teorii, ale również w praktyce,¹⁹ oraz musi być skuteczny zarówno w praktyce, jak i w prawie,²⁰ mając na uwadze indywidualne okoliczności sprawy. Skuteczność środka odwoławczego nie zależy jednak od pewności korzystnego rezultatu dla skarżącego. ²¹

25. Artykuł 13 nie określa żadnej szczególnej formy środka odwoławczego. Państwa posiadają pewien margines uznania w zakresie sposobu wypełniania swoich zobowiązań, jednak charakter omawianego prawa posiada implikacje co do rodzaju środka odwoławczego, który państwo zobowiązane jest zapewnić.²² Nawet jeżeli pojedynczy środek odwoławczy sam w sobie nie spełnia wymagań art. 13, suma środków odwoławczych zapewnionych przez prawo krajowe może to czynić.²³ Przy ocenie skuteczności należy uwzględnić nie tylko przysługujące formalne środki odwoławcze, ale również ogólny kontekst prawny i polityczny, w którym środki te funkcjonują, jak również sytuację osobistą skarżącego.²⁴

Znaczenie „organu państwowego” w rozumieniu Artykułu 13

26. “Organ państwowy”, do którego odwołuje się art. 13, nie musi być koniecznie władzą sądową, lecz jeżeli nią nie jest, jej uprawnienia i gwarancje, jakie zapewnia, mają znaczenie przy określeniu, czy dany środek odwoławczy jest skuteczny.²⁵

Znaczenie „naruszenia” w rozumieniu Artykułu 13

27. Art. 13 nie wymaga istnienia krajowego środka odwoławczego w stosunku do każdego domniemanego zarzutu, który jednostka może postawić, niezależnie od tego, do jakiego stopnia taki zarzut jest słuszny - roszczenie musi dać się uzasadnić. To, czy roszczenie daje się uzasadnić należy ustalić w świetle konkretnych faktów oraz natury podniesionych problemów prawnych. W szczególności, roszczenie może dać się uzasadnić, jeśli spełnione są następujące kryteria: skarga jest uwiarygodniona; odnosi się to do prawa i wolności zagwarantowanego przez Konwencję; i prima facie może świadczyć o naruszeniu Konwencji, zgodnie z interpretacją w orzecznictwie Trybunału.²⁶

C. Zagadnienie długości postępowania na poziomie krajowym

28. Artykuły 1 i 13 należą do podstawowych zapisów Konwencji w zakresie stosowania zasady subsydiarności. Zobowiązując państwa do przestrzegania praw człowieka, art. 1 nakłada na nie obowiązek zapobiegania naruszeń. Następnie, art. 13 zobowiązuje je do zapewnienia skutecznych środków odwoławczych na naruszenia, które mimo wszystko mają miejsce. Tylko wtedy, gdy środki te zostały wyczerpane, Konwencja, na podstawie kryterium dopuszczalności zawartego w art. 35, zezwala Trybunałowi podejmować skargi o naruszeniach. Zapewnienie skutecznych krajowych środków odwoławczych jest niezbędne, aby zapewnić, że ochrona praw człowieka pozostaje kwestią krajową; brak zapewnienia ich oznacza, że skarga może być rozpatrzona na poziomie europejskim. Nieadekwatność krajowych środków odwoławczych jest jednym z głównych czynników mających wpływ na obecną nadmierną liczbę spraw do rozpatrzenia przez Trybunał.

29. Zobowiązania wynikające z art. 1, 6 i 13 Konwencji zakładają działania w trzech dziedzinach: zapobieganie nadmiernej długości postępowań; przyśpieszanie postępowań, które stały się lub mogą stać się przewlekłe; oraz naprawianie naruszeń prawa do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie. Sposoby postępowania w każdej z trzech dziedzin opisane zostały w kolejnych rozdziałach.

30. Zobowiązania wynikające z Konwencji dla Państw Stron rozciągają się na wszystkie władze publiczne, w tym władze sądowe i administracyjne odpowiedzialne za konkretne postępowania oraz za egzekucję orzeczeń sądowych. W związku z tym, wszystkie zainteresowane władze publiczne powinny zważać na wymóg dotyczący rozsądnego terminu i być przygotowane do podjęcia wszelkich niezbędnych środków w celu zapewnienia, że wymóg ten jest poszanowany.

31. W niektórych przypadkach, środki te mogą obejmować interwencję ustawodawcy. Komisja Wenecka stwierdziła, że „przyjęcie przez państwa członkowskie Rady Europy konkretnych ustaw dotyczących środków odwoławczych na przewlekłość postępowań nie wydaje się konieczne i nie jest wymagane w tych państwach, które już posiadają skuteczne środki odwoławcze na przewlekłość postępowań, znane władzom, sądom i obywatelom. Jednakże Komisja Wenecka podkreśla, że ustawy szczególne przedstawiają kwestię zadośćuczynienia (przyśpieszenia i naprawy) w sposób ogólny i abstrakcyjny, tak więc mają zaletę przejrzystości i całościowego podejścia. Mogą zatem być bardziej zrozumiałe dla społeczeństwa (i w niektórych przypadkach, nawet dla sądów), jak również dla instancji Rady Europy”.²⁷

III. Postanowienia Zalecenia o charakterze operacyjnym

Zasady ogólne

32. Zgodnie ze stwierdzeniem Trybunału „absolutnie i bezsprzecznie najlepszym rozwiązaniem jest, tak jak w wielu sferach, zapobieganie .... Art. 6 § 1 nakłada na Układające się Państwa obowiązek zorganizowania ich systemów wymiaru sprawiedliwości w taki sposób, aby ich sądy mogły spełnić każdy z jego wymogów, w tym obowiązek rozpatrywania spraw w rozsądnym terminie”.²⁸ W podobnym tonie Komisja Wenecka zaleciła, aby państwa członkowskie „przede wszystkim zapewniły odpowiednie środki proceduralne, które zapewnia że sprawy są rozpatrywane przez sąd w sposób przewidywalny i optymalny. Te odpowiednie środki proceduralne mają przede wszystkim spełnić obowiązek zapewnienia wymogu rozsądnego terminu.” ²⁹

33. Rada Europy przekazała liczne praktyczne propozycje państwom członkowskim na temat poprawy skuteczności i efektywności systemów sądowych. Ponieważ nie można ich tu w całości przedstawić ze względu na ograniczoną ilość miejsca i wykonalność, państwa członkowskie są usilnie zachęcane do przeanalizowania dokładnie tych przykładów w celu zapewnienia zgodności procedur krajowych ze standardami europejskimi. Właściwe teksty, które zawierają szczegółowe wytyczne praktyczne, zawierają następujące propozycje:

Ogólne

- Program Ramowy CEPEJ: Nowy cel dla systemów sądowych – rozpatrywanie każdej sprawy w optymalnym i rozsądnym czasie;³⁰

- Wytyczne CEPEJ/ SATURN dot. zarządzania czasem w sądach;³¹

- Lista kontrolna CEPEJ w zakresie zarządzania czasem (Time Management Checklist);³²

- Zalecenie R(94)12 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie niezawisłości, sprawności i roli sędziów (zwłaszcza Zasada III);³³

Sprawy cywilne i handlowe

- Zalecenie R(84)5 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie zasad procedury cywilnej zmierzających do usprawnienia wymiaru sprawiedliwości, opisujące w załączniku dziewięć zasad mających wspomóc państwa członkowskie przy – odpowiednio – przyjmowaniu lub wzmacnianiu wszelkich środków, które mogą uznać za konieczne w celu poprawy procedur cywilnych;

- Zalecenie R(95)5 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie wprowadzenia i ulepszenia systemów i procedur apelacyjnych w sprawach cywilnych i handlowych, opisujące serię środków, które państwa powinny – odpowiednio – przyjąć lub wzmocnić w celu poprawy funkcjonowania systemów apelacyjnych w sprawach cywilnych i handlowych;

Sprawy karne

- Zalecenie R(87)18 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich dotyczące uproszczenia wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, opisujące zasady, które powinny stosować państwa członkowskie poprzez podjęcie wszelkich możliwych środków;

- Zalecenie R(95)12 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie zarządzania wymiarem sprawiedliwości w sprawach karnych;

Zmniejszanie nadmiernej liczby spraw rozpatrywanych przez sądy

- Zalecenie R(86)12 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie środków zapobiegania i zmniejszania nadmiernego obciążenia sądów;

Mediacja i alternatywne metody rozwiązywania sporów

- Zalecenie R(98)1 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie mediacji rodzinnej;

- Zalecenie Rec(2002)10 Komitetu Ministrów dla państw w sprawie mediacji w sprawach cywilnych;

o patrz również Wytyczne CEPEJ na temat lepszego wdrażania istniejących zaleceń dotyczących mediacji w sprawach rodzinnych i cywilnych;³⁴

- Zalecenie R(99)19 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie mediacji w sprawach karnych;

o patrz również Wytyczne CEPEJ na temat lepszego wdrażania istniejących zaleceń dotyczących mediacji w sprawach karnych;³⁵

- Zalecenie Rec(2001)9 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich sprawie alternatyw wobec sądowego rozstrzygania sporów między władzami administracyjnymi i innymi stronami;

Egzekucja

- Zalecenie Rec(2003)16 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie wykonywania decyzji administracyjnych i wyroków sądowych w dziedzinie prawa administracyjnego, wraz z Memorandum Wyjaśniającym;

- Zalecenie Rec(2003)17 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie egzekucji, wraz z Memorandum Wyjaśniającym;

- Raport CEPEJ w sprawie egzekucji orzeczeń sądowych w Europie, Aneks II, „Propozycje wytycznych mających na celu poprawę wdrażania istniejących Zaleceń w sprawie egzekucji orzeczeń sądowych w Europie”;³⁶

- Rezolucja nr 3 przyjęta na 24 Konferencji Europejskich Ministrów Sprawiedliwości w sprawie Ogólnego podejścia oraz sposobów uzyskiwania skutecznego wykonania orzeczeń sądowych;

- Konkluzje Okrągłego Stołu pt. “Brak egzekucji krajowych orzeczeń sądowych w państwach członkowskich: ogólne środki mające na celu osiągnięcie zgodności z orzeczeniami Europejskiego Trybunału [Praw Człowieka],” Strasburg, 21-22 czerwca 2007 r.;³⁷

Wykorzystanie nowych technologii

- Zalecenie Rec(2001)3 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie świadczenia wobec obywatela usług sądowych i innych usług prawnych za pośrednictwem nowych technologii; Zalecenie to określa również zakres strategii, które powinny zostać podjęte przez państwa członkowskie w odniesieniu do każdej z jego trzech zasad.

Przykłady istniejących praktyk krajowych

34. CEPEJ opracowała również “Kompendium najlepszych praktyk w zarządzaniu czasem w postępowaniach sądowych” zawierające wiele przykładów dobrych praktyk stosowanych przez państwa członkowskie, którego celem jest pomaganie ustawodawcom i służbom sądowniczym w tworzeniu nowych ram normatywnych lub praktyk sądowo-administracyjnych mających na celu poprawę działań w zakresie zarządzania czasem w postępowaniach sądowych, zarówno na poziomie Trybunału, jak i poziomie krajowym.³⁸ Ponieważ nie można ich tu w całości przedstawić ze względu na ograniczoną ilość miejsca i wykonalność, państwa członkowskie są usilnie zachęcane do dokładnego przeanalizowania tych przykładów w celu znalezienia, w razie potrzeby dostosowania, i przyjęcia tych praktyk, które w najbardziej prawdopodobnym stopniu zwiększą zdolność ich krajowych systemów do rozpoznawania ryzyka, a co za tym idzie zapobiegania, przewlekłości postępowań.

Zasady ogólne

35. Lepiej jest zapobiec sytuacji, w której dochodzi do przewlekłości postępowania niż naprawiać przewlekłość postępowania, gdy ma ona już miejsce. Jest to jednak możliwe tylko wówczas, gdy istnieją mechanizmy identyfikowania i ostrzegania właściwych organów o postępowaniach przejawiających ryzyko przewlekłości. Tego rodzaju mechanizmy mogą okazać sie cenne nie tylko w przypadku danego postępowania, lecz również do wyodrębnienia typów sytuacji, które mogą prowadzić do przewlekłości w postępowaniach rozpatrywanych w przyszłości.

36. CEPEJ przyjęła „Listę kontrolną w zakresie zarządzania czasem”, która proponuje, by państwa zapewniły następujące możliwości w ramach ich systemów krajowych: ³⁹

(i) umiejętność ocenienia całkowitej długości postępowania, od jego rozpoczęcia aż do końcowego rozstrzygnięcia, oraz, o ile ma to zastosowanie, do egzekucji decyzji sądu;

(ii) ustanowione normy długości postępowań, w celu dokonania oceny, rozplanowania i przejrzystości. Elementy te powinny być opracowane wspólnie z zainteresowanymi podmiotami i być dostępne dla użytkowników systemu sądowego;

(iii) wystarczająco opracowana typologia spraw, pozwalająca na realistyczne i odpowiednie planowanie norm i całkowitego czasu trwania postępowania, czyli typologia, która nie jest ani zbyt ogólna, ani zbyt szczegółowa;

(iv) zdolność monitorowania toku postępowania, w tym ewidencjonowania i analizy czasu trwania przynajmniej najważniejszych i najbardziej typowych etapów postępowania, ponieważ właściwe zarządzanie czasem musi uwzględniać długość każdego etapu procesu sądowego;

(v) środki do diagnozowania opóźnień i szybkiego łagodzenia ich konsekwencji, w tym przez natychmiastowe powiadamianie osób i biur odpowiedzialnych w celu naprawienia sytuacji i zapobiegania dalszym nieprawidłowościom;

(vi) wykorzystanie nowoczesnych technologii jako narzędzia do zarządzania czasem w systemie wymiaru sprawiedliwości, zarówno w celu monitorowania ram czasowych, jak i statystycznego przetwarzania i planowania strategicznego.

37. CEPEJ stworzyła również „Listę kontrolną na rzecz promowania jakości wymiaru sprawiedliwości i sądów”, która zawiera rozdział na temat „Zarządzania ramami czasowymi” zawierający następujące „pytania introspektywne” do autorów polityk, kierowników sądów, prezesów sądów, sędziów i innych przedstawicieli zawodów prawniczych, dotyczące poprawy jakości usług świadczonych przez systemy wymiaru sprawiedliwości:⁴⁰

(i) Czy istnieje polityka ustalania przewidywalnych i optymalnych ram czasowych?

(ii) Czy zostały określone standardy lub normy dotyczące dopuszczalnej długości postępowania sądowego?

(iii) Czy istnieje polityka zarządzania przepływem spraw w celu zapobiegania opóźnieniom?

(iv) Czy podejmowane są działania mające na celu przyspieszenie opóźnionych spraw i zmniejszenia zaległości?

(v) Czy sędzia może odgrywać czynną rolę w zarządzaniu terminowością postępowań?

(vi) Czy strony mogą negocjować z sądem stosowane ramy czasowe?

(vii) Czy istnieją ustalone ramy czasowe wydania orzeczenia po rozprawie?

Przykłady istniejących krajowych praktyk

38. „Kompendium najlepszych praktyk w zarządzaniu czasem w postępowaniach sądowych” przygotowane przez CEPEJ (patrz powyżej) zawiera również rozdziały na temat „Ustalania ram czasowych”, „Egzekwowania ram czasowych” oraz „Monitorowania i rozpowszechniania danych”. Ponieważ nie można ich tu w całości przedstawić ze względu na ograniczoną ilość miejsca i wykonalność, państwa członkowskie są usilnie zachęcane do przeanalizowania dokładnie tych przykładów w celu znalezienia, a w razie potrzeby dostosowania, i przyjęcia tych praktyk, które w najbardziej prawdopodobnym stopniu zwiększą zdolność ich krajowych systemów do rozpoznawania ryzyka, oraz zapobiegania przeciągającym się postępowaniom.

Zasady ogólne

39. Utrzymujące się problemy systemowe, wpływające na całe kategorie spraw, a nie problemy wyjątkowe, są wspólną przyczyną przewlekłości postępowań w kilku państwach członkowskich. Problemy te mogą być nieskomplikowane, jak braki zasobów budżetowych lub personelu lub brak odpowiednich szkoleń dla sędziów i innych pracowników sądu; z drugiej strony, mogą być one o wiele bardziej skomplikowane i dotyczyć na przykład niespójnego lub niewystarczającego prawodawstwa lub nieskutecznych struktur i procedur administracyjnych. Niezależnie jednak od przyczyn, takie problemy systemowe mogą mieć bardzo poważne konsekwencje zarówno na szczeblu krajowym, poprzez podważanie poszanowania dla praw człowieka i rządów prawa, jak i dla Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który może stanąć w obliczu bardzo dużej i utrzymującej się liczby potencjalnie uzasadnionych skarg z art. 6 i 13 Konwencji.

40. Komitet Ministrów podkreślił, że zapewnienie krajowych środków odwoławczych jest szczególnie pilne w sprawach naruszeń powtarzalnych, aby zwiększyć naprawczą zdolność krajowego wymiaru sprawiedliwości, w oczekiwaniu na wdrożenie bardziej kompleksowych i czasochłonnych reform.⁴¹ Zaznaczył również, że stworzenie nowych krajowych środków odwoławczych w żaden sposób nie zwalnia państw z ich ogólnego obowiązku rozwiązywania problemów strukturalnych będących przyczyną naruszeń. Zaprosił władze krajowe do podjęcia multidyscyplinarnych działań z udziałem głównych uczestników wymiaru sprawiedliwości oraz do koordynacji na najwyższym szczeblu politycznym w celu sporządzenia nowej, skutecznej strategii.⁴²

41. Ewidentnie, w takich przypadkach nie wystarczy po prostu naprawić problem podniesiony w jednostkowej skardze bez rozwiązania podstawowego problemu systemowego. Ratyfikując Konwencję, państwa zobowiązują się zapewnić prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie każdej osobie podlegającej ich jurysdykcji. Tego wymogu ogólnego nie można właściwie spełnić poprzez samo dążenie do każdorazowego naprawienia pojedynczych naruszeń spowodowanych przez problem systemowy. Problemy systemowe oznaczają systemowy brak poszanowania danego prawa lub wolności; stąd państwa powinny wdrażać rozwiązania systemowe.

42. Formę takiej reakcji systemowej widać w środkach ogólnych mogących być częścią pełnego wykonania wyroków Trybunału. Trybunał nie ma za zadanie jedynie zadośćuczynić poszczególnym skarżącym, ale także nakazać remedium zdolne zapobiec powtórzeniu naruszenia, zarówno w danej sprawie, jak i dla potencjalnych przyszłych skarżących. Środki ogólne związane są z obowiązkiem zapobiegania naruszeniom podobnym do stwierdzonych lub wyeliminowania trwających naruszeń. W pewnych okolicznościach mogą one również dotyczyć ustanawiania środków odwoławczych w celu rozwiązania już popełnionych naruszeń. Obowiązek podjęcia środków ogólnych może, w zależności od okoliczności, wymagać zmiany ustawodawstwa, przepisów, procedur i/lub praktyki sądowniczej w celu zapobieżenia podobnym naruszeniom. Niektóre przypadki mogą nawet wymagać zmian konstytucyjnych. Ponadto, konieczne mogą być innego rodzaju kroki, takie jak zwiększenie liczby sędziów lub usprawnienie rozwiązań lub procedur administracyjnych.⁴³

Przykłady istniejących krajowych praktyk

43. Dążąc do opracowania systemowej odpowiedzi na problem systemowy, państwa mogą szukać inspiracji w podejściu Trybunału rozwiniętym na gruncie art. 46 Konwencji, będącym sposobem reakcji na problemy systemowe mogące wywołać dużą liczbę skarg. Orzeczenia takie, choć dotyczą pojedynczych skarg, polegają na stwierdzeniu naruszenia Konwencji w wyniku konkretnego problemu systemowego, który dotyczy także całej grupy osób.⁴⁴ Zawierają one także wskazania co do środków ogólnych mogących rozwiązać problem źródłowy i tym samym stanowić skuteczny krajowy środek odwoławczy dla innych (potencjalnych) skarżących.

44. Komitet Ministrów wezwał państwa do „przeglądu, w następstwie orzeczeń Trybunału wskazujących na wady strukturalne lub ogólne prawa krajowego lub praktyki krajowej [w tym orzeczeń pilotażowych], skuteczności istniejących krajowych środków odwoławczych, a w razie potrzeby do ustanowienia skutecznych środków odwoławczych pozwalających uniknąć powtarzalnych, podobnych spraw wnoszonych do Trybunału” oraz „do zwracania szczególnej uwagi, w [tym] zakresie [...], na istnienie skutecznych środków odwoławczych w przypadku uzasadnionej skargi dotyczącej przewlekłości postępowania sądowego”.⁴⁵

45. Trybunał zastosował w ten sposób art. 46 Konwencji w sprawie Lukenda przeciwko Słowenii, która dotyczyła art. 6 ust. 1 i art. 13 Konwencji.⁴⁶ W odniesieniu do art. 46 (i kwestii środków ogólnych) Trybunał zauważył, że utrzymujące się zaległości w sądach słoweńskich wskazują, iż czas trwania postępowania sądowego w Słowenii jest nadal poważnym problemem, oraz że w przed Trybunałem toczy się około 500 spraw związanych z przewlekłością postępowań. Nieodłączną częścią ustaleń niniejszej sprawy było stwierdzenie, iż naruszenie prawa skarżącego do szybkiego procesu nie było odosobnionym przypadkiem, ale raczej problemem systemowym wynikającym z nieodpowiedniego prawa i niewydolności administracji wymiaru sprawiedliwości. Trybunał wskazał kilka słabości środków prawnych ustanowionych w Słowenii. Zachęcił Słowenię do poprawy istniejącego zakresu środków prawnych i do dodania nowych, by zapewnić naprawdę skuteczne zadośćuczynienie za naruszenie tegoż prawa, na podstawie cech skutecznego środka odwoławczego określonych w orzecznictwie zacytowanym przez Trybunał.⁴⁷

46. Tym niemniej, państwa nie powinny biernie oczekiwać na orzeczenie Trybunału, a zwłaszcza na zastosowanie przez Trybunał art. 46, z podjęciem działań w odniesieniu do problemów systemowych powodujących przewlekłość postępowań. Powinny istnieć konkretne systemy identyfikowania i szybkiego reagowania na problemy systemowe na szczeblu krajowym zanim do Trybunału wpłynie wiele skarg, tak aby zabezpieczyć prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie i skuteczne środki odwoławcze w przypadku jego naruszenia. Państwa są zachęcane do współpracy i zwracania się o pomoc do Kancelarii Trybunału i/lub Departamentu Wykonywania Wyroków przy opracowywaniu i wdrażaniu systemowych odpowiedzi na problemy systemowe.⁴⁸

Zasady ogólne

47. Zapobieganie odgrywa dwojaką rolę w rozwiązywaniu przewlekłości postępowań: na poziomie organizacji i funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości i innych właściwych organów publicznych, oraz jako przyspieszanie postępowań zagrożonych przewlekłością. Niniejsza część opisuje tę drugą rolę.

48. CEPEJ zauważyła, że „mechanizmy, które ograniczają się do odszkodowania są zbyt słabe i w sposób niedostateczny motywują państwa do zmiany procedur działania, zapewniając jedynie jeden element a posteriori w przypadku udowodnionego naruszenia - zamiast szukania rozwiązania podstawowego problemu nadmiernych opóźnień.”⁴⁹ Komisja Wenecka również zarekomendowała państwom, iż „powinny one w pierwszej kolejności zapewnić środki proceduralne zapewniające, by sądy rozpatrywały sprawy w sposób przewidywalny i optymalny. Te środki proceduralne odpowiadają przede wszystkim na obowiązek spełnienia wymogu rozsądnego terminu procesu.”⁵⁰

49. Istnieje wiele sposobów, w jakie państwa mogą przyspieszyć postępowania, by nie dopuścić do ich przewlekłości, opisanych w różnych, wspomnianych powyżej, tekstach Rady Europy. Poniższa część opisuje szczegółowo niektóre przykłady istniejących dobrych praktyk, które mogą zainspirować podobne działania w innych państwach członkowskich.

Przykłady istniejących krajowych praktyk⁵¹

50. Różne państwa członkowskie stosują już metody zapewniające rozstrzygnięcie postępowań w rozsądnym terminie oraz przyspieszenie postępowań w celu niedopuszczenia do ich przewlekłości. Poniżej podano kilka przykładów takich metod.

Zasady postępowania cywilnego

51. W Norwegii 1 stycznia 2008 r. weszła w życie nowa ustawa o postępowaniu cywilnym (Ustawa o sporach).⁵² Istotnym celem nowej Ustawy jest koncentracja i skrócenie całkowitego czasu poświęcanego na postępowania cywilne. W kilku miejscach wyraźnie stwierdzono odpowiedzialność sędziów za szybkie rozpatrywanie spraw. Sędzia prowadzący sprawę musi czynnie prowadzić przygotowania do niej: na przykład, niezwłocznie po udzieleniu odpowiedzi na pozew musi on odbyć spotkanie ze stronami (które może odbyć się telefonicznie), na którym ustalony zostanie plan przygotowań do sprawy, wskazane zostaną ramy czasowe i podjęte niezbędne decyzje. Ustawa przewiduje również różne terminy bezwzględne, na przykład, że data rozpoczęcia rozprawy głównej musi przypadać nie później niż sześć miesięcy od doręczenia pozwu, o ile nie uniemożliwiają tego szczególne okoliczności. Sąd musi czynnie prowadzić i nadzorować rozprawę główną. Jeśli jednak dojdzie do opóźnień, strony mogą żądać od prezesa sądu podjęcia działań celem przyspieszenia toku sprawy, które mogą polegać na zmianie wyznaczonego sędziego, a od postanowienia prezesa sądu przysługuje zażalenie. Ustawa ustala również zasady przeprowadzania dowodów, które mają skupiać postępowanie poświęcone danym kwestiom.⁵³

Mediacja

52. W roku 2008 nagrodę Kryształowej Wagi Wymiaru Sprawiedliwości przyznano brytyjskiej służbie Mediacji w sprawach drobnych roszczeń (Small Claims Mediation Service), świadczącej nieodpłatne usługi w sprawach sądu ds. drobnych roszczeń (czyli o wartości do około GBP 5.000), dostępnej dobrowolnie, jeśli obie strony zaznaczyły odpowiednie pole w formularzu sądowym i/lub sędzia uznał skorzystanie z niej za właściwe. Ponad 95% przypadków, w których korzysta się z mediacji, jest rozpatrywanych telefonicznie, bez konieczności stawienia się w sądzie, co pozwala zaoszczędzić czas i koszty; mediacja odbywa się zwykle w ciągu 5-6 tygodni, w przeciwieństwie do 13-14 tygodni potrzebnych zwykle w przypadku rozprawy sądowej. W ciągu 12 miesięcy do końca sierpnia 2009 roku przeprowadzono około 10.000 mediacji, a odsetek rozstrzygnięć wynosił 73%. W przypadku sporów o wartości GBP 5000-8000 działa krajowa infolinia mediacji (National Mediation Helpline), powstała w marcu 2004 r., zapewniająca obywatelom prostą i tanią metodę rozstrzygania szerokiego zakresu sporów cywilnych. W roku 2008 infolinia przeprowadziła 654 mediacji a odsetek rozstrzygnięć wyniósł 66%.⁵⁴

Wykorzystanie nowych technologii

53. Włoski sąd w Mediolanie otrzymał wyróżnienie podczas rozdania nagród Kryształowej Wagi Wymiaru Sprawiedliwości CEPEJ w 2006 r. przyznawanej za nowatorskie praktyki poprawiające jakość cywilnego wymiaru sprawiedliwości, za dokonaną przezeń komputeryzację biura ds. procesów cywilnych. Nowe biuro, wprowadzone dzięki współpracy między Ministerstwem Sprawiedliwości, Sądem w Mediolanie a Stowarzyszeniem Adwokatury, pozwala na komputerowy obieg wniosków o nakaz zapłaty, a akta sprawy są wyłącznie elektroniczne do momentu powiadomienia dłużnika o nakazie zapłaty: wszelka korespondencja między prawnikami a sądem jest skomputeryzowana, komputerowe nakazy sądu są zaś uważane za prawomocne. Ministerstwo Sprawiedliwości zapewniło wsparcie techniczne, Sąd w Mediolanie przeszkolił sędziów i urzędników w zakresie nowego systemu, Stowarzyszenie Adwokatury udostępniło zaś środki finansowe i techniczne na założenie niezbędnej infrastruktury komputerowej, oraz przeszkoliło prawników we współpracy z Uniwersytetem w Mediolanie. Jako organ monitorujący i koordynujący założono „Komisję Mieszaną”, składającą się z przedstawicieli urzędników sądowych, sędziów delegowanych przez kancelarię Prezesa Sądu, prawników reprezentujących Stowarzyszenie Adwokatury oraz techników komputerowych z Ministerstwa Sprawiedliwości. Do korzyści należy wyraźne skrócenie czasu trwania postępowań, lepsze wykorzystanie zasobów ludzkich przez sąd, niższe koszty materiałów papierniczych i większa produktywność kancelarii sądu.⁵⁵

Zasady ogólne

54. Jak wspomniano we Wstępie powyżej, art. 13 Konwencji nakłada na państwa obowiązek osiągnięcia wymaganego rezultatu, tj. by zapewniły one skuteczne krajowe środki odwoławcze dla każdego uwiarygodnionego zarzutu naruszenia prawa do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie zawartego w art. 6 ust. 1. Wymóg rozsądnego terminu dotyczy wszystkich postępowań, niezależnie od ich definicji krajowej, w których przedmiotem jest rozstrzygnięcie o prawach lub obowiązkach cywilnych lub o zasadności oskarżenia w sprawie karnej. Środki odwoławcze za przewlekłość postępowań są „skuteczne” tylko pod warunkiem, że mogą one objąć wszystkie etapy postępowania i uwzględniają ich całościowy czas trwania.⁵⁶ Takie środki odwoławcze muszą być skuteczne i odpowiednie; w szczególności muszą być wystarczająco pewne nie tylko w teorii, ale i w praktyce, w przeciwnym razie nie będą cechowały się wymaganą dostępnością i skutecznością.⁵⁷ Trybunał zauważył również, że „środek odwoławczy mający rozwiązać problem długości postępowań może być uznany za skuteczny, wyłącznie jeśli zapewnia w szybki sposób odpowiednie zadośćuczynienie.”⁵⁸ Oprócz środka odwoławczego, władze krajowe powinny przyznać, wyraźnie lub w istocie, iż doszło do naruszenia Konwencji; w przeciwnym razie wszelkie decyzje czy kroki korzystne dla skarżącego co do zasady będą niewystarczające, by pozbawić skarżącego jego/jej statusu „ofiary” naruszenia.⁵⁹ Warunki, na jakich dostępny jest dany środek odwoławczy, mogą przewidywać, iż stwierdzenie naruszenia jest dokonywane co do istoty.⁶⁰

55. Trybunał konsekwentnie twierdził, że „najskuteczniejszym rozwiązaniem” jest środek odwoławczy mający przyspieszyć postępowanie, „ponieważ zapobiega również stwierdzaniu kolejnych naruszeń w odniesieniu do tego samego zestawu postępowań i nie stanowi jedynie naprawienia naruszenia a posteriori... [T]ego rodzaju środek odwoławczy jest „skuteczny” w takim zakresie, w jakim przyspiesza wydanie rozstrzygnięcia przez dany [organ].”⁶¹ „Ważne jest to, czy dany środek odwoławczy jest w stanie przyspieszyć postępowanie lub zapobiec jego nieuzasadnionemu przeciąganiu. Stąd, skuteczność środka odwoławczego [...] może zależeć od tego, czy ma on znaczący wpływ na czas trwania całości postępowania.”⁶²

56. Należy też zaznaczyć, że Trybunał wielokrotnie stwierdzał, iż „Niektóre państwa doskonale zrozumiały sytuację, wybierając kombinację dwóch rodzajów środków: jeden mający przyspieszyć postępowanie i drugi mający przyznać odszkodowanie.”⁶³ Ten drugi rodzaj środka odwoławczego zostanie omówiony w dalszej części niniejszego Podręcznika.

57. W państwach członkowskich występuje różnorodność podejść do zapewniania środków odwoławczych przyspieszających postępowanie, które można podsumować następująco.⁶⁴

58. W postępowaniu cywilnym lub administracyjnym strony mogą wnieść wniosek o przyspieszenie postępowania do organu lub sądu nadrzędnego (bezpośrednio lub za pośrednictwem sądu rozpatrującego sprawę, który przekaże go organowi nadrzędnemu) lub do samego opieszałego sądu. Odpowiedzialny sąd lub organ mogą następnie wyznaczyć właściwemu organowi odpowiedni termin na podjęcie stosownych kroków proceduralnych; i/lub rozstrzygnąć co do meritum sprawy lub zakończyć postępowanie. Może również istnieć możliwość przeniesienia właściwości do dalszego prowadzenia postępowania do innego sądu lub organu nadrzędnego.

59. W postępowaniu karnym, gdzie etap dochodzeniowy (przedprocesowy) prowadzony jest przez odrębny organ od organu, który rozstrzyga sprawę co do meritum, niektóre kraje zapewniają szczególne środki mające przyspieszyć etap dochodzeniowy/przedprocesowy. Może to nastąpić przez pozwolenie na wnoszenie skarg lub wniosków o przyspieszenie do nadrzędnego organu ścigania lub sądowego, w zależności od sytuacji. Kroki podejmowane w odpowiedzi na takie wnioski, jeśli są one zasadne, mogą obejmować określenie terminu zakończenia etapu dochodzeniowego lub odpowiednie polecenia hierarchiczne między prokuratorami, na przykład dotyczące sposobu prowadzenia sprawy. (Specjalne środki zapobiegające, dotyczące etapu procesowego, wydają się jednak być mniej częste).

Przykłady istniejących praktyk krajowych

Skarga konstytucyjna

60. W 2002 r. Chorwacja wprowadziła metodę przyspieszania postępowań w postaci skargi konstytucyjnej na mocy paragrafu 63 Ustawy Konstytucyjnej o Trybunale Konstytucyjnym, który brzmi następująco:

"(1) Trybunał Konstytucyjny ma obowiązek rozpatrzyć skargę konstytucyjną także zanim wszystkie prawne środki odwoławcze zostały wyczerpane w przypadkach, gdy właściwy sąd nie podjął decyzji w rozsądnym terminie w sprawie roszczenia dotyczącego praw i obowiązków wnioskodawcy lub zarzutów karnych przeciwko niemu...

(2) W przypadku przyjęcia skargi konstytucyjnej ... zgodnie z ustępem 1 niniejszego paragrafu, Trybunał Konstytucyjny określa termin, w którym właściwy sąd musi rozstrzygnąć sprawę co do jej meritum ... "⁶⁵

61. Trybunał w Strasburgu uznał, że środek opisany w paragrafie 63 jest zasadniczo skuteczny.⁶⁶

62. Środek ten jednak wykazał się pewnymi ograniczeniami i trudnościami w praktyce, co może być pouczające dla innych państw dążących do przyjęcia podobnego rozwiązania.

(i) Trybunał w Strasburgu uznał, że sformułowanie paragrafu 63 nie było wystarczająco jasne, by nie pozostawiać wątpliwości, iż dotyczyło postępowań już zakończonych. Postanowienia chorwackiego Trybunału Konstytucyjnego wyraźnie wskazywały, że uznał on, iż paragraf 63 nie dotyczy postępowań zakończonych. Trybunał w Strasburgu stwierdził zatem, że skarga konstytucyjna na mocy paragrafu 63 nie stanowi skutecznego środka odwoławczego w przypadku postępowań zakończonych.⁶⁷ Chorwacki Trybunał Konstytucyjny zmienił następnie swoją praktykę i obecnie rozpatruje skargi w sprawach, w których postępowanie zostało zakończone.⁶⁸

(ii) Prawo precedensowe Trybunału Konstytucyjnego interpretowało paragraf 63 również jako nie dotyczący postępowań egzekucyjnych. W rezultacie , nie mógł on stanowić skutecznego środka odwoławczego w przypadku ich przewlekłości. Postanowieniem z 2 lutego 2005 r. Trybunał Konstytucyjny zmienił jednak swoją praktykę, przyjmując skargę konstytucyjną skarżącego i przyznając mu odszkodowanie oraz nakazując właściwemu sądowi zakończenie postępowania egzekucyjnego w ciągu sześciu miesięcy od daty tego postanowienia. Tym samym, Trybunał Konstytucyjny wyraźnie oparł się na prawie precedensowym Trybunału w Strasburgu w tej sprawie.⁶⁹

(iii) Zdarzało się, że samo postępowanie w sprawie skargi konstytucyjnej trwało zbyt długo. W rezultacie Trybunał w Strasburgu stwierdził, że „skuteczność skargi konstytucyjnej jako środka odwoławczego w odniesieniu do długości postępowania cywilnego została podważona przez przedłużający się czas jej rozstrzygania”, co spowodowało naruszenie art. 13 Konwencji.⁷⁰

(iv) Występowały również problemy z egzekwowaniem nakazów Trybunału Konstytucyjnego, by przyspieszyć postępowanie. Trybunał w Strasburgu uznał, że art. 13 wymaga również skutecznego wdrożenia przyznanych środków odwoławczych. Jeśli skarżący nie otrzymują dostatecznego zadośćuczynienia za przewlekłość postępowania, a właściwy sąd nie wdraża w terminie postanowienia Trybunału Konstytucyjnego, przekraczając wyznaczony termin sześciu miesięcy, skarga konstytucyjna nie jest w tej sytuacji skutecznym środkiem odwoławczym. Trybunał w Strasburgu zauważył jednak również, że nie podważa to skuteczności samego środka odwoławczego.⁷¹

Środek odwoławczy przyspieszający postępowanie administracyjne

63. Chorwacki Trybunał Konstytucyjny uznał, iż jedynie postępowanie władz sądowych jest istotne w kontekście skargi konstytucyjnej na podstawie paragrafu 63; czas trwania etapu administracyjnego postępowania nie był uwzględniany przy ustalaniu szybkości całości postępowania. W 2007 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, zgodnie z kryteriami Trybunału w Strasburgu, że okres, w którym sprawa toczyła się przed organami administracyjnymi powinien być również brany pod uwagę przy ocenie długości postępowania administracyjnego.

64. Istnieje jednak alternatywny sposób naprawienia naruszenia na mocy Ustawy o postępowaniu administracyjnym i Ustawy o sporach administracyjnych:

(i) Art. 218 ust. 1 Ustawy o postępowaniu administracyjnym przewiduje, że w prostych sprawach, w których nie ma potrzeby podejmowania odrębnego postępowania w celu zbadania sprawy, organ administracyjny ma obowiązek wydać postanowienie w ciągu miesiąca od złożenia wniosku przez stronę. We wszystkich pozostałych, bardziej złożonych, sprawach organ administracyjny ma obowiązek wydać postanowienie w ciągu dwóch miesięcy od złożenia wniosku.

(ii) Art. 218 ust. 2 umożliwia stronie, której wniosek nie został rozpatrzony w terminach podanych w poprzednim akapicie, złożenie odwołania, tak jak w przypadku odrzucenia wniosku.

(iii) Art. 26 Ustawy o sporach administracyjnych umożliwia stronie, która złożyła wniosek do organu administracyjnego, wszczęcie postępowania administracyjnego przed Sądem Administracyjnym (spór administracyjny) w następujących sytuacjach:

a. Jeżeli organ odwoławczy nie wyda orzeczenia w sprawie odwołania strony skarżącej w terminie 60 dni, skarżący może powtórzyć swoje żądanie, a jeżeli organ odwoławczy uchyla się od wydania decyzji w dodatkowym terminie siedmiu dni, skarżący może wnieść skargę do sądu administracyjnego.

b. Jeśli organ administracyjny pierwszej instancji nie wyda decyzji, a w sprawie nie przysługuje odwołanie, skarżący może złożyć wniosek bezpośrednio do sądu administracyjnego.

c. Jeżeli organ administracyjny pierwszej instancji nie wyda decyzji na wniosek skarżącego w terminie sześćdziesięciu dni w sprawach, w których przysługuje prawo do odwołania, skarżący może złożyć swój wniosek do odwoławczego organu administracyjnego. Skarżący może również wszcząć postępowanie administracyjne przeciw decyzji tego organu, a jeśli ten nie wyda decyzji, przysługuje sprawo wszczęcia postępowania administracyjnego na warunkach określonych w akapicie 1 (patrz pkt 1 powyżej).

65. Trybunał w Strasburgu uznał za niedopuszczalną skargę, w której skarżący nie dochodził roszczeń na mocy powyższych przepisów.⁷²

Środek odwoławczy przyspieszający postępowanie cywilne

66. W Austrii paragraf 91 Ustawy o sądach ustanawia następujący środek odwoławczy przyspieszający postępowanie cywilne:

„(1) Jeśli sąd wykazuje opieszałość w podejmowaniu któregokolwiek etapu postępowania, takiego jak ogłoszenie lub odbycie rozprawy, uzyskanie opinii biegłego lub sporządzenie postanowienia, każda ze stron może złożyć do tego sądu wniosek, by sąd nadrzędny wyznaczył odpowiedni termin na podjęcie danego kroku w postępowaniu; o ile nie ma zastosowania podpunkt (2) niniejszego punktu, sąd ma obowiązek bezzwłocznie przekazać wniosek do sądu nadrzędnego wraz ze swoimi uwagami.

(2) Jeśli sąd podejmie wszystkie kroki w postępowaniu określone we wniosku w ciągu czterech tygodni od jego otrzymania, i powiadomi o tym zainteresowaną stronę, wniosek zostaje uznany za wycofany, chyba że dana strona oświadczy w ciągu dwóch tygodni od otrzymania powiadomienia, że życzy sobie podtrzymać swój wniosek.

(3) Wniosek, o którym mowa w podpunkcie (1) zostanie rozpatrzony w trybie przyspieszonym przez Izbę sądu nadrzędnego w składzie trzech sędziów zawodowych, w tym jednego przewodniczącego; jeśli sąd nie był opieszały, wniosek zostanie oddalony. Od tego postanowienia nie przysługuje odwołanie.”

67. W sprawie Holzinger przeciw Austrii Trybunał uznał ten środek odwoławczy za skuteczny. Od tego czasu powtarzał to ustalenie w innych sprawach przeciwko Austrii.⁷³

Środek odwoławczy przyspieszający postępowanie karne

68. W Portugalii art. 108 i 109 Kodeksu Postępowania Karnego z 1987 r. stanowią, iż osoba, która twierdzi, że postępowanie karne przeciwko niej jest przewlekłe - na przykład, przekroczone zostały ustawowe terminy wyznaczone dla któregokolwiek kroku w postępowaniu - może złożyć wniosek do Prokuratora Generalnego lub Najwyższej Rady Sądowniczej o nakazanie przyspieszenia tego postępowania. Jeśli taki wniosek zostanie rozpatrzony pozytywnie, może to, między innymi, doprowadzić do wydania postanowienia o udzieleniu prokuratorowi odpowiedzialnemu za dochodzenie nakazu zamknięcia dochodzenia, lub, w razie potrzeby, poproszenia sędziego o podjęcie niezbędnych kroków, takich jak ustalenie terminu rozprawy lub zamknięcie dochodzenia sądowego. Trybunał uznał, że postanowienia te stanowią „rzeczywisty prawny środek odwoławczy umożliwiający danej osobie złożenie skargi na przewlekłość postępowania karnego”.⁷⁴

Zasady ogólne

69. Trybunał wielokrotnie stwierdzał, że „postanowienie lub środek korzystny dla skarżącego nie wystarcza co do zasady, by pozbawić go statusu „poszkodowanego”, chyba że krajowe władze przyznały się do naruszenia Konwencji, w sposób wyraźny lub co do istoty, a następnie zapewniły zadośćuczynienie.”⁷⁵ Należy zauważyć, że wymóg wystarczającej pewności środka odwoławczego sugeruje, że wyraźne przyznanie naruszenia jest preferowane. Przykładem przyznania się „co do istoty” można znaleźć w postanowieniu Trybunału w sprawie Menelaou przeciwko Cyprowi, w którym właściwy sąd krajowy, choć nie przyznał się wyraźnie do naruszenia prawa do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie, stwierdził, że:

„Faktycznie upływ sześciu lat od daty aresztowania skarżącego i ponad siedmiu lat (prawie ośmiu) od popełnienia czynów, których został uznany winnym, stanowi sam w sobie okres czasu, który powinien zostać uwzględniony przy ustalaniu odpowiedniej kary. Niepewność co do toczącego się postępowania, prowadząca do zrozumiałego niepokoju co do winy lub niewinności jest sama w sobie niepokojąca, a potęgują ją okoliczności tej sprawy...

....
Starannie zbadaliśmy okoliczności niniejszej sprawy, wiedząc, że trwała tak długo, że czas jej trwania musiał mieć znaczący wpływ na wymiar kary jako główny czynnik łagodzący.”⁷⁶

70. Co do ogólnych wymagań, by środek zapewniający zadośćuczynienie był skuteczny, patrz pkt 23-27 powyżej. ⁷⁷

71. W państwach członkowskich występuje różnorodność podejścia w zakresie środków odwoławczych zapewniających zadośćuczynienie za przewlekłość postępowania, które można podsumować następująco.⁷⁸ (Należy pamiętać, iż niniejszy rozdział dotyczy wyłącznie zadośćuczynienia o charakterze odszkodowawczym. Kwestia szczególnych form zadośćuczynienia niepieniężnego w postępowaniu karnym lub administracyjnym zostanie omówiona poniżej - patrz pkt 112-117.)

72. W postępowaniu cywilnym i administracyjnym, o odszkodowanie można ubiegać się od tego samego organu, który orzeka o zasadnej długości postępowania lub w odrębnym postępowaniu. Może zostać ono przyznane z uwagi na pewne dające się ustalić niedociągnięcia w postępowaniu (np. błąd sędziego lub innego urzędnika sądowego, duże obciążenie pracą w sądach, nieprawidłowość w postępowaniu, np. niedopełnienie obowiązku działania lub wydania decyzji w ustawowym terminie lub bezprawne działanie lub zaniechanie). Bardziej ogólnie, może zostać ono przyznane z uwagi na nieprawidłowe działanie wymiaru sprawiedliwości lub odmowę ochrony prawnej lub naruszenie prawa do rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie. Najwyższe trybunały kilku państw członkowskich uważają, że przewlekłość postępowania należy traktować jako „niedociągnięcie”, „działanie niezgodne z prawem”, „nieprawidłowe działanie wymiaru sprawiedliwości”, „odmowę ochrony prawnej” lub „nieprawidłowość w prowadzeniu postępowania”, które powoduje odpowiedzialność państwa i zobowiązuje je do zadośćuczynienia.

73. Odszkodowanie może przybierać różne formy: odszkodowanie pieniężne (za szkodę materialną lub niematerialną, lub obie), założenie decyzji na korzyść skarżącego lub zwolnienie z kosztów sądowych.

74. Kwestia kwoty odszkodowania zostanie omówiona w odniesieniu do pkt 9 Zalecenia (patrz pkt 106-111 poniżej).

Przykłady istniejących krajowych praktyk

Skarga konstytucyjna

75. Art. 39 Konstytucji Malty ustanawia prawo do rzetelnego procesu w rozsądnym terminie. Środki w przypadku skarg na naruszenie tego prawa polegają na złożeniu wniosku do Sądu Cywilnego (pierwszej izby) w ramach jego właściwości konstytucyjnej, z prawem dalszego odwołania do Trybunału Konstytucyjnego w razie potrzeby. Środek ten jest dostępny w postępowaniu cywilnym, administracyjnym i karnym. Trybunał w Strasburgu uznał, że środek ten jest zasadniczo skuteczny.⁷⁹

76. W niektórych przypadkach jednakże wysokość przyznanego odszkodowania była niewystarczająca, choć nie istnieje limit możliwej kwoty odszkodowania, która może zostać przyznana.⁸⁰ Występowały również przypadki problemów ze stosowaniem tego środka odwoławczego: na przykład, sądy krajowe pomijały kwestię czasu trwania postępowania, mimo że została ona im zgłoszona, a Trybunał w Strasburgu stwierdził później naruszenie;⁸¹ lub stwierdzały naruszenie, ale przyznawały jedynie minimalne zadośćuczynienie.⁸² Inne państwa, zamierzające wprowadzić taki środek odwoławczy, powinny zagwarantować, iż takie problemy nie wystąpią.

Sądowe środki odwoławcze

77. Francuski system prawny przewiduje dwa sądowe środki odwoławcze o charakterze odszkodowawczym za przewlekłość postępowania, jeden dotyczy postępowania sądowego, drugi postępowania administracyjnego.

78. Jeśli chodzi o postępowanie sądowe, art. L. 141-1 Kodeksu organizacji sądownictwa (Code de l'organisation judiciaire) stanowi, że:

„Państwo ma obowiązek wyrównać szkodę spowodowaną nieprawidłowym funkcjonowaniem wymiaru sprawiedliwości. Odpowiedzialność ta powstaje wyłącznie w odniesieniu do rażącego zaniedbania lub odmowy ochrony prawnej.”

79. Francuskie sądy krajowe od tamtej interpretują to postanowienie jako obejmujące wszystkie przypadki nadmiernej długości postępowań:

„Każdemu, kto przedłożył spór do sądu, przysługuje prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie; naruszenie tego prawa, które stanowi odmowę ochrony prawnej w rozumieniu art. L. 781-1 Kodeksu organizacji sądownictwa,⁸³ zobowiązuje państwo do wyrównania szkody spowodowanej nieprawidłowym funkcjonowaniem wymiaru sprawiedliwości”.⁸⁴

80. Jeśli chodzi o postępowanie administracyjne, francuska Rada Stanu (Conseil d'Etat) potwierdziła, że strona, która chce zaskarżyć przewlekłość postępowania, może skorzystać ze środka odwoławczego w postaci przyznania naruszenia i odszkodowania za powstałe szkody. Tym samym odwróciła wcześniejsze orzecznictwo, które wymagało „rażącego zaniedbania” ze strony danego organu administracyjnego.⁸⁵ Ponadto, orzeczenie to wyjaśniło, iż środek odwoławczy pozwala uzyskać odszkodowanie za wszelkie szkody pieniężne i niepieniężne. Procedura została od tamtego czasu zmodyfikowana: na mocy art. R311-1, 7° Kodeksu postępowania administracyjnego wnioski należy składać w pierwszej kolejności do Ministra Sprawiedliwości, a w przypadku ewentualnej wyraźnej lub dorozumianej odmowy, można odwołać się następnie do Rady Stanu.

81. Środki te są dostępne na wszystkich etapach postępowania, niezależnie, czy jest ono w toku, czy zostało zakończone. Trybunał w Strasburgu uznał je za skuteczne odpowiednio dla postępowania sądowego⁸⁶ i administracyjnego ⁸⁷.

82. Sporadycznie występowały jednak problemy dotyczące długości trwania samego postępowania naprawczego, co może być pouczające dla innych państw rozważających zastosowanie takich opcji. W dwóch przypadkach, jednym dotyczącym postępowania sądowego,⁸⁸ a drugim administracyjnego,⁸⁹ Trybunał uznał, że samo postępowanie odszkodowawcze było przewlekłe: w pierwszym przypadku Trybunał doszedł do wniosku, że nie można rozsądnie wymagać od skarżącego, by skorzystał z dalszego postępowania naprawczego na poziomie krajowym; w drugim, że przyznanie odszkodowania było niewystarczające, by zrekompensować również dalsze opóźnienie.

Zasady ogólne

83. Trybunał wielokrotnie stwierdzał, że „art. 6 ust. 1 nakłada na Umawiające się Państwa obowiązek zorganizowania ich systemów wymiaru sprawiedliwości w taki sposób, aby ich sądy mogły spełnić każdy z jego wymogów, w tym obowiązek rozpatrywania spraw w rozsądnym terminie. Jeśli system sądowniczy jest w tym zakresie niewydolny, środek odwoławczy mający przyspieszyć postępowanie, by nie stało się przewlekłe, jest najskuteczniejszym rozwiązaniem. Taki środek odwoławczy ma niezaprzeczalną przewagę nad takim, który zapewnia jedynie odszkodowanie, ponieważ zapobiega również stwierdzaniu kolejnych naruszeń odnośnie tego samego zestawu postępowań i nie stanowi jedynie naprawy naruszenia a posteriori, jak w przypadku odszkodowawczego środka odwoławczego.”⁹⁰

84. Trybunał również wielokrotnie stwierdzał, że „Środek odwoławczy jest zatem skuteczny, jeśli może służyć do przyspieszenia postępowania przez sądy prowadzące sprawę lub zapewnienia stronie procesowej odpowiedniego zadośćuczynienia za opóźnienie, które już wystąpiło. Niektóre państwa doskonale zrozumiały sytuację, decydując się na połączenie obu rodzajów środka odwoławczego, jednego mającego przyspieszyć postępowanie, a drugiego zapewnić odszkodowanie.”⁹¹

Przykłady istniejących krajowych praktyk

85. W Słowenii Ustawa z 2006 r. o ochronie prawa do procesu bez zbędnej zwłoki umożliwia stronom postępowania sądowego skorzystanie z odszkodowawczych środków odwoławczych wyłącznie po wyczerpaniu środków przyspieszających postępowanie. Trybunał zauważył, że to „może mieć uzasadniony cel polegający na uproszczeniu procedury, między innymi, przez zapobieganie kolejnym roszczeniom o słuszne zadośćuczynienie podczas toczącego się postępowania.”⁹²

86. Oba typy środków odwoławczych można połączyć w ramach jednej procedury lub odrębnych procedur. Przykładem tego pierwszego jest Chorwacja, gdzie art. 63 ust. 3 Ustawy Konstytucyjnej o Trybunale Konstytucyjnym przewiduje zarówno ustalenie terminów dla etapów postępowania jak też kwot odszkodowania za naruszenie (patrz akapit 60 powyżej oraz przypis do niego). Przykładem drugiego jest Hiszpania, gdzie postępowania można przyspieszyć za pomocą środka zwanego recurso de amparo przed Trybunałem Konstytucyjnym i ubiegać się o odszkodowanie za przewlekłość postępowania na mocy paragrafu 292 i kolejnych Ustawy o sądownictwie w drodze roszczenia do Ministerstwa Sprawiedliwości, z prawem odwołania od odmowy do sądów administracyjnych.⁹³

Skarga do sądu wyższej instancji

87. W Polsce Ustawa z 17 czerwca 2004 r. (znowelizowana 1 maja 2009 r.) przewiduje oba rodzaje środków odwoławczych - przyspieszenie i odszkodowanie - w odniesieniu do postępowań przygotowawczych, sądowych i egzekucyjnych. Zgodnie z tą Ustawą, strona postępowania może wnieść skargę na naruszenie jej prawa do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie, jeśli postępowanie trwa dłużej niż to konieczne do zbadania okoliczności faktycznych i prawnych sprawy lub do zakończenia postępowania egzekucyjnego. Kryteria rozpatrywania przypadków nieuzasadnionej zwłoki opierają się na orzecznictwie Trybunału w Strasburgu. W stosownych przypadkach sąd rozpatrujący skargę ma obowiązek w ciągu dwóch miesięcy od złożenia skargi wydać polecenie właściwemu sądowi lub prokuratorowi, by podjął właściwe działania w wyznaczonym terminie. (Kopię formularza skargi można znaleźć w Załączniku I.)

88. Treść odpowiednich przepisów Ustawy znowelizowanej w 2009 r. brzmi:

Artykuł 2 (o ile dotyczy):

„1. Strona może wnieść skargę o stwierdzenie, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiło naruszenie jej prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, jeżeli postępowanie w tej sprawie trwa dłużej, niż to konieczne dla wyjaśnienia tych okoliczności faktycznych i prawnych, które są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, albo dłużej niż to konieczne do załatwienia sprawy egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego (przewlekłość postępowania).

1a. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do postępowania przygotowawczego.

2. Dla stwierdzenia, czy w sprawie doszło do przewlekłości postępowania, należy w szczególności ocenić terminowość i prawidłowość czynności podjętych przez sąd , w celu wydania w sprawie rozstrzygnięcia co do istoty albo czynności podjętych przez prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze w celu zakończenia postępowania przygotowawczego lub czynności podjętych przez sąd lub komornika sądowego w celu przeprowadzenia i zakończenia sprawy egzekucyjnej albo innej sprawy dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego, uwzględniając charakter sprawy, stopień faktycznej i prawnej jej zawiłości, znaczenie dla strony, która wniosła skargę, rozstrzygniętych w niej zagadnień oraz zachowanie się stron, a w szczególności strony, która zarzuciła przewlekłość postępowania.”

Zgodnie z Artykułem 3:

„Uprawnionym do wniesienia skargi jest:…

[Kolejne ustępy opisują zastosowanie tej zasady w praktyce, ponieważ dotyczy różnych form postępowań i zainteresowanych stron.]

Artykuł 4 (w szczególności):

„1. Sądem właściwym do rozpoznania skargi jest sąd przełożony nad sądem, przed którym toczy się postępowanie...”

 [Kolejne ustępy opisują zastosowanie tej zasady w praktyce między różnymi jurysdykcjami, w tym odpowiedzialnymi za postępowanie przygotowawcze i egzekucyjne.]

Właściwy fragment Artykułu 5 brzmi:

„1. Skargę o stwierdzenie, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiła przewlekłość postępowania, wnosi się w toku postępowania w sprawie. …”

Artykuł 11 brzmi:

„Sąd wydaje orzeczenie w terminie dwóch miesięcy, licząc od daty złożenia skargi.”

Artykuł 12 przewiduje środki, które sąd może zastosować rozpatrując skargę. Brzmi on:

„1. Skargę niezasadną sąd oddala.

2. Uwzględniając skargę, sąd stwierdza, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiła przewlekłość postępowania.

3. Na żądanie skarżącego lub z urzędu sąd zaleca podjęcie przez sąd rozpoznający sprawę co do istoty albo przez prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze odpowiednich czynności w wyznaczonym terminie, chyba że wydanie zaleceń jest oczywiście zbędne. Zalecenia nie mogą wkraczać w zakres oceny faktycznej i prawnej sprawy.

4. Uwzględniając skargę, sąd na żądanie skarżącego przyznaje od Skarbu Państwa, a w przypadku skargi na przewlekłość postępowania prowadzonego przez komornika - od komornika, sumę pieniężną w wysokości od 2.000 złotych do 20.000 złotych.

5. W przypadku przyznania sumy pieniężnej od Skarbu Państwa, wypłaty dokonuje:

1) sąd prowadzący postępowanie, w którym nastąpiła przewlekłość postępowania - ze środków własnych tego sądu;

2) prokuratura okręgowa, w której okręgu prowadzone jest postępowanie przygotowawcze, w którym nastąpiła przewlekłość postępowania, a w odniesieniu do postępowań przygotowawczych prowadzonych przez wydziały zamiejscowe Biura do Spraw Przestępczości Zorganizowanej Prokuratury Krajowej - właściwa prokuratura apelacyjna - ze środków własnych tych prokuratur.

….”

Artykuł 15 przewiduje dodatkowy odszkodowawczy środek odwoławczy:

„1. Strona, której skargę uwzględniono, może w odrębnym postępowaniu dochodzić naprawienia szkody wynikłej ze stwierdzonej przewlekłości od Skarbu Państwa albo solidarnie od Skarbu Państwa i komornika.

2. Postanowienie uwzględniające skargę wiąże sąd w postępowaniu cywilnym o odszkodowanie lub zadośćuczynienie, co do stwierdzenia przewlekłości postępowania.”

Artykuł 16 ponadto stanowi, że:

„Strona, która nie wniosła skargi na przewlekłość postępowania zgodnie z art. 5 ust. 1, może dochodzić - na podstawie art. 417 Kodeksu cywilnego naprawienia szkody wynikłej z przewlekłości, po prawomocnym zakończeniu postępowania co do istoty sprawy.”

Artykuł 17 dotyczy opłat sądowych za złożenie skargi (w szczególności):

„1. Skarga podlega stałej opłacie w wysokości 100 złotych.

…

3. Uwzględniając lub odrzucając skargę, sąd z urzędu zwraca uiszczoną od niej opłatę.”

Artykuł 18 ustanawia następujące przepisy przejściowe odnośnie skarg już zawisłych przed Trybunałem (czyli nadaje Ustawie ograniczoną moc wsteczną):

„1. W okresie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy osoby, które przed tym dniem złożyły skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (zwanego dalej "Trybunałem"), zarzucając naruszenie prawa do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie, o którym mowa w art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności …, mogą wnieść skargę o stwierdzenie przewlekłości postępowania na podstawie przepisów niniejszej ustawy, jeżeli skarga do Trybunału została wniesiona w toku postępowania, którego ona dotyczy, i o ile Trybunał nie wydał postanowienia w przedmiocie dopuszczalności skargi.

2. Skarga wniesiona w trybie ust. 1 powinna wskazywać datę wniesienia skargi do Trybunału.

3. Właściwy sąd niezwłocznie zawiadamia ministra właściwego do spraw zagranicznych o skargach wniesionych w trybie, o którym mowa w ust. 1”

89. Trybunał uznał ten środek za skuteczny.⁹⁴

90. Jednakże przed nowelizacją z 2009 r. Trybunał stwierdził pewne niedociągnięcia w stosowaniu Ustawy z 2004 r. przez polskie sądy, opisane poniżej, co może być pouczające dla innych państw rozważających przyjęcie podobnego rozwiązania:

(i) Sądy krajowe stwierdzały naruszenie prawa do szybkiego procesu, ale nie przyznawały odszkodowania lub przyznane odszkodowanie było niewystarczające. ⁹⁵ (Nowelizacja z 2009 r. zwiększyła maksymalną kwotę, która może być przyznana, z 10.000 zł (ok. 2.500 euro) do 20.000 zł (ok. 5.000 euro) oraz nakazała sądom krajowym przyznawanie przynajmniej 2.000 zł (ok. 500 euro) w razie przyznania nieuzasadnionej zwłoki w postępowaniu.)⁹⁶

(ii) Sądy krajowe nie uwzględniały całego okresu rozpatrywania sprawy przez sądy krajowe, jak wymaga tego orzecznictwo Trybunału w Strasburgu.⁹⁷ (Obecnie sądy mają wyraźny obowiązek rozpatrywania całościowego czasu trwania postępowania.)

(iii) Sądy krajowe nie badały opóźnień w fazie postępowania przygotowawczego w procedurze karnej. (Zakres Ustawy został rozszerzony, by obejmował również takie opóźnienia.)

(iv) Sądy krajowe nie uwzględniały okresu, w którym toczyło się postępowanie przed wejściem w życie ustawy z 2004 r., uznając, że nie ma ona mocy wstecznej.⁹⁸

91. Oprócz ustawy z 2004 r., art. 417 Kodeksu Cywilnego przewiduje możliwość dochodzenia odszkodowania za nieuzasadnioną przewlekłość postępowania po zakończeniu danego postępowania. Ustęp 3 art. 417 brzmi następująco:

„Jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem niewydania orzeczenia lub decyzji, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej.”

92. Praktyka polskich sądów krajowych potwierdza, że można ubiegać się o słuszne zadośćuczynienie za szkody niepieniężne spowodowane przewlekłością postępowania na podstawie art. 448 Kodeksu Cywilnego w związku z art. 417. Trybunał uznał, że środek naprawczy na mocy art. 417 jest skuteczny.⁹⁹

Skarga konstytucyjna

93. Konstytucja Republiki Słowackiej (znowelizowana z dniem 1 stycznia 2002 r.) przewiduje oba typy środka odwoławczego - przyspieszenie i odszkodowanie - odnośnie postępowania sądowego. Odpowiednie fragmenty art.127 Konstytucji w brzmią:

„1. Trybunał Konstytucyjny rozstrzyga w sprawie skarg złożonych przez osoby fizyczne lub prawne twierdzące, iż doszło do naruszenia ich podstawowych praw lub wolności lub praw człowieka i podstawowych wolności ustanowionych w traktatach międzynarodowych ratyfikowanych przez Republikę Słowacką ... chyba że ochrona takich praw i swobód podlega jurysdykcji innego sądu.

2. Jeśli Trybunał Konstytucyjny stwierdzi zasadność skargi, wyda orzeczenie stwierdzające, że prawa lub wolności danej osoby określone w ustępie 1 zostały naruszone w wyniku ostatecznej decyzji, przez konkretne działanie lub w drodze innej ingerencji. Uchyli taką decyzję, działanie lub inną ingerencję. Jeśli stwierdzone naruszenie wynika z braku działania, Trybunał Konstytucyjny może nakazać, by [organ], który naruszył takie prawa lub wolności podjął niezbędne działanie. Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny może zwrócić sprawę do tego organu do dalszego postępowania, nakazać temu organowi powstrzymanie się od naruszania podstawowych praw i wolności... lub, w razie potrzeby, aby ci, którzy naruszyli prawa lub wolności określone w ustępie 1, przywrócili sytuację istniejącą przed naruszeniem.

3. W swojej decyzji w sprawie skargi Trybunał Konstytucyjny może przyznać odpowiednie zadośćuczynienie finansowe osobie, której prawa z ust. 1 zostały naruszone.”

94. Trybunał uznał, że skarga z art. 127 jest skutecznym środkiem odwoławczym. Skarżący w sprawach przeciwko Słowacji dotyczących przewlekłości postępowania powinni skorzystać z tego środka odwoławczego niezależnie od tego, że został wprowadzony po złożeniu przez nich skarg w Trybunale lub Europejskiej Komisji Praw Człowieka.¹⁰⁰ Trybunał następnie podkreślił, że skarżący mają obowiązek skorzystania z tego środka zgodnie z wymogami formalnymi i terminami określonymi w prawie krajowym, zgodnie z interpretacją i zastosowaniem przez sądy domowe.¹⁰¹ W tym zakresie należy stwierdzić, że zgodnie z praktyką Trybunału Konstytucyjnego skargę konstytucyjną w sprawie zbędnej zwłoki w postępowaniu należy złożyć, gdy postępowanie jest jeszcze w toku, gdyż w przeciwnym razie zostanie ona odrzucona.

95. Niemniej jednak Trybunał stwierdził również pewne niedociągnięcia w zakresie stosowania art. 127 przez Trybunał Konstytucyjny, w tym następujące:

(i) Trybunał Konstytucyjny stwierdzał naruszenie prawa do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie, ale nie przyznawał odszkodowania lub przyznane odszkodowanie było niewystarczające. ¹⁰²

(ii) Trybunał Konstytucyjny nie brał pod uwagę całego okresu badania sprawy przez sądy krajowe, zgodnie z wymogami orzecznictwa Trybunału w Strasburgu.¹⁰³

96. Pomijając jednak te niedociągnięcia, Trybunał potwierdził zasadniczo skuteczność skargi konstytucyjnej w licznych sprawach przeciwko Republice Słowackiej, pod warunkiem, że Trybunał Konstytucyjny przyznał wystarczające zadośćuczynienie.¹⁰⁴

Zasady ogólne

97. Powody, dla których ważne jest rozstrzygnięcie sprawy w rozsądnym terminie, dotyczą również postępowania ze środka odwoławczego mającego na celu przyspieszenie lub zadośćuczynienie za przewlekłość.

98. Trybunał w związku z tym wielokrotnie stwierdzał, że „nawet jeśli środek odwoławczy jest skuteczny pod tym względem, że umożliwia wcześniejsze podjęcie decyzji przez sądy, do których sprawa została skierowana lub przyznanie poszkodowanej stronie odpowiedniego odszkodowania za opóźnienia, które już nastąpiły, ocena ta ma zastosowanie jedynie pod warunkiem, że wniosek o odszkodowanie sam w sobie pozostaje skutecznym, odpowiednim i dostępnym środkiem odwoławczym na przewlekłość postępowania sądowego. Rzeczywiście nie można wykluczyć, że nadmierna zwłoka w sprawie o odszkodowanie zdecyduje o tym, czy dany środek odwoławczy jest odpowiedni.”¹⁰⁵

99. Trybunał stwierdził również, że „spóźnione wypłaty kwot należnych skarżącemu w rezultacie postępowania egzekucyjnego nie może naprawić długotrwałego nieprzestrzegania przez władze krajowe orzeczenia i nie stanowi odpowiedniego zadośćuczynienia. […] Trybunał może przyjąć, iż władze potrzebują czasu na dokonanie płatności. Jednakże w kwestii odszkodowawczego środka odwoławczego mającego zadośćuczynić skutkom przewlekłego postępowania, okres ten nie powinien zwykle przekraczać sześciu miesięcy od dnia, w którym decyzja przyznająca odszkodowanie stanie się prawomocna.”¹⁰⁶

100. Problemy takie pojawiły się w praktyce w kilku krajach, w tym na przykład w Chorwacji (patrz pkt 62 powyżej) i Francji (patrz pkt 82 powyżej).

101. Należy również zaznaczyć, że reguły postępowania w przypadku środków odwoławczych przyznających odszkodowanie w rozsądnym terminie, nawet jeśli nie są dokładnie takie same jak w przypadku zwykłych powództw o odszkodowanie, muszą spełniać zasady rzetelności gwarantowane art. 6 Konwencji.¹⁰⁷ W tej kwestii Komisja Wenecka zaleciła, by „[p]ostępowanie odwoławcze było prowadzone w sposób możliwie najszybszy i na możliwie najmniejszej liczbie szczebli jurysdykcji. Skomplikowane ustalanie szkody materialnej powinno albo przebiegać w zwykłym trybie, albo być przeprowadzane przez organ właściwy do oceny długości postępowania w ramach uproszczonej, ale wyraźnie szybkiej procedury, wybór zaś pomiędzy nimi powinien być pozostawiony skarżącemu.”¹⁰⁸

102. Ponadto, przepisy dotyczące kosztów prawnych skorzystania ze środków odwoławczych z tytułu przewlekłości postępowania mogą różnić się od tych obowiązujących w innego rodzaju postępowaniach i unikać nadmiernego obciążania stron procesowych, gdy ich skarga jest zasadna. Koszty nie powinny być zbyt wysokie, by nie stanowiły bezzasadnego ograniczenia prawa do wniesienia takiego wniosku.¹⁰⁹ W tej kwestii należy stwierdzić, iż w Polsce opłata sądowa wymagana od skarżących jest automatycznie zwracana, gdy sąd uzna lub odrzuci skargę (patrz pkt 88 powyżej).

Przykłady istniejących krajowych praktyk

103. Jeśli chodzi o potrzebę szybkiego rozpatrywania wniosków, kilka krajów starało się uniknąć ryzyka przewlekania samych postępowań naprawczych poprzez włączenie terminów na rozpatrzenie skarg. Należą do nich Polska (patrz pkt 88 powyżej) i Chorwacja (patrz przypis do pkt 60 powyżej). Zarówno decyzja co do istoty, jak i jej wykonanie powinny być bezzwłoczne.

104. W Bułgarii, gdy sąd nie wykona danego kroku proceduralnego we właściwym terminie, art. 255 Kodeksu Cywilnego z 2006 r. pozwala stronie, na dowolnym etapie postępowania, złożyć wniosek o wyznaczenie odpowiedniego terminu na dokonanie tego kroku. Art. 257 wymaga, by sędzia sądu przełożonego rozpatrzył wniosek w ciągu tygodnia od jego otrzymania, a jeśli sąd ten stwierdzi bezzasadną zwłokę, by wyznaczył termin dokonania danego kroku.¹¹⁰

105. Na Słowacji art. 56 ust. 5 Ustawy o organizacji Trybunału Konstytucyjnego Republiki Słowackiej, dotyczący postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym oraz statusu jego sędziów, stanowi, że jeśli Trybunał Konstytucyjny postanowi przyznać odpowiednie odszkodowanie finansowe, organ, który naruszył podstawowe prawo lub wolność, powinien wypłacić je skarżącemu w ciągu dwóch miesięcy od wejścia w życie decyzji Trybunału Konstytucyjnego.

Zasady ogólne

106. Poziom przyznanego odszkodowania jest istotnym elementem decydującym o tym, czy dany środek odwoławczy jest odpowiedni, a tym samym skuteczny. Zależy to od właściwości i skuteczności krajowego środka odwoławczego.¹¹¹

107. Jeżeli państwo wprowadziło odszkodowawczy środek odwoławczy, ma ono szerszy margines uznania, by zorganizować dany środek w sposób zgodny z własnym systemem prawnym i tradycją oraz zgodnie z poziomem życia w danym kraju. Sądy krajowe mogą odnieść się do kwot zasądzanych na szczeblu krajowym dla innych rodzajów szkód i opierać się na swoim najgłębszym przekonaniu, nawet jeśli powoduje to przyznanie kwot, które są niższe niż ustalone przez Trybunał w podobnych sprawach. Państwo, które wprowadziło szereg środków, z których jeden ma służyć do przyspieszania postępowania, a drugi dawać odszkodowanie, może przyznawać kwoty niższe niż zasądzone przez Trybunał, pod warunkiem że nie są one nierozsądne, a odpowiednie decyzje, które muszą być zgodne z tradycją prawną i standardem życia w danym kraju są wydane szybko, uzasadnione i bardzo szybko wykonywane.¹¹² Państwa powinny przyjmować to za zachętę do wprowadzania krajowych środków odwoławczych, odnotowując, że poziom odszkodowania, którego wypłaty Trybunał oczekiwałby dla poszkodowanego w ramach połączonego środka odwoławczego może być nawet niższy niż w przypadku podejścia czysto odszkodowawczego.

108. Istnieje silne acz podlegające obaleniu przypuszczenie, że przewlekłość postępowań powoduje szkodę niepieniężną.¹¹³ Trybunał uznał, że trudno jest to pogodzić z uzależnieniem odszkodowania od winy pozwanego organu;¹¹⁴ choć należy zaznaczyć, że w prawie niektórych krajów taka wina jest domniemana w związku z samym faktem zaistnienia przewlekłości postępowania. W niektórych sprawach czas trwania postępowania może powodować jedynie minimalne szkody niepieniężne lub wręcz nie powodować żadnych; w takim przypadku, sądy krajowe będą musiały uzasadnić swoją decyzję, podając zadowalające przyczyny.¹¹⁵

109. Można sobie nawet wyobrazić, że sąd ustalając wysokość odszkodowania, potwierdza własną zwłokę i w związku z tym, aby nie karać dalej skarżącego przyzna szczególnie wysoką kwotę odszkodowania, w celu naprawienia dalszej zwłoki.¹¹⁶

110. Władze potrzebują czasu na dokonanie płatności, ale okres ten nie powinien zasadniczo przekraczać sześciu miesięcy od dnia, w którym decyzja o przyznaniu odszkodowania stanie się prawomocna.¹¹⁷

Przykłady istniejących krajowych praktyk

111. W odpowiedziach udzielonych na ankietę prowadzoną przez Komisję Wenecką uzyskano następujące informacje:¹¹⁸

(i) Na Litwie, „stosowane są te same kryteria co stosowane przez [Trybunał]. Maksymalna kwota odszkodowania nie jest ustalona.”

(ii) W Polsce, kwota odszkodowania „zależy od indywidualnych okoliczności sprawy - sąd krajowy będzie stosował kryteria ustalone przez [Trybunał].”

(iii) Na Słowacji przy podejmowaniu decyzji co do roszczenia o odszkodowanie pieniężne za szkodę niematerialną „Trybunał Konstytucyjny zwykle bierze również pod uwagę właściwe orzecznictwo [Trybunału]... Zgodnie z obowiązującym prawem nie ma maksymalnej kwoty przyznawanego odszkodowania.”

(iv) Ponadto, w Wielkiej Brytanii w „stosunkowo niewielu sprawach, w których odszkodowanie jest dostępne, wiąże się ono z kryteriami [Trybunału]... Nie ma przepisanej kwoty maksymalnej.”

Zasady ogólne

112. Zadośćuczynienie niepieniężne może przyjąć formę odpowiedniego obniżenia niektórych kosztów, kar lub niedogodności, których dana osoba w przeciwnym razie by doznała. W istocie, zadośćuczynienie takie może okazać się dla tej osoby bardziej wartościowe, może poza tym mieć korzyści budżetowe dla organów krajowych, ponieważ nie wymaga nakładów finansowych. Najważniejsze, jednakże, by było stosowane zgodnie z ogólnym interesem sprawiedliwości (więcej w pkt 115 poniżej).

113. Trybunał stwierdził, że „złagodzenie wyroku ze względu na przewlekłość postępowania co do zasady nie pozbawia danej osoby statusu poszkodowanego w rozumieniu art. 34 Konwencji. Jednak istnieje wyjątek od tej ogólnej reguły: jeśli organy krajowe przyznają w dostatecznie wyraźny sposób, iż nie przestrzegały wymogu szybkiego procesu i przyznają zadośćuczynienie w postaci zmniejszenia wyroku w sposób wyraźny i mierzalny.”¹¹⁹

114. Komisja Wenecka zauważyła, że „w sprawach karnych istnieją szczególne formy odszkodowawczych środków odwoławczych, które należy uważać za formy restitutio in integrum: umorzenie dochodzenia sądowego, złagodzenie lub zmniejszenie wymiaru kary, uniewinnienie, ustalenie niskiej grzywny, niepozbawienie praw obywatelskich i politycznych. W niektórych przypadkach mogą one jednakże powodować brak sprawiedliwości materialnej. Uniewinnienie i umorzenie postępowania powinny być stosowane tylko w wyjątkowych przypadkach. W uzasadnieniu podanym przez sędziego przy ocenie długości postępowania, należy wyraźnie podkreślić związek między oceną długości postępowania a oceną kary, byłoby też stosowne wskazanie, jaka kara zostałaby zasądzona, gdyby czas trwania [postępowania] był do przyjęcia.”¹²⁰

Przykłady istniejących krajowych praktyk

Postępowanie karne

115. W Belgii, artykuł 21 (c) Kodeksu Postępowania Karnego stanowi, że sądy mogą dokonać ustalenia winy bez kary lub zasądzić karę poniżej ustawowego minimum, jeżeli postępowanie trwało zbyt długo. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Kasacyjnego, zmniejszenie kary musi być realne i wymierne w stosunku do kary, która zostałaby orzeczona przez sąd, gdyby nie stwierdził on przewlekłości postępowania. Jednak Sąd Kasacyjny uznał, że gdy przewlekłość miała wpływ na przeprowadzanie dowodów lub na prawa do obrony, może być konieczna decyzja, że dochodzenie jest niedopuszczalne. Belgijska odpowiedź w ankiecie dla Komisji Weneckiej zaznacza, że stwierdzenie winy bez orzeczenia kary nie wyklucza orzeczenia w sprawie powiązanych roszczeń cywilnych, natomiast decyzja o niedopuszczalności dochodzenia oznacza, że nie można już orzekać w powództwie cywilnym.¹²¹

Postępowanie administracyjne

116. W Austrii, pkt 51 ust. 7 Ustawy karno-administracyjnej z 1991 r. przewiduje, że po upływie piętnastu miesięcy od złożenia apelacji w sprawie grzywny w postępowaniu, w którym tylko pozwany ma prawo do odwołania, grzywna staje się prawnie nieskuteczna i postępowanie zostaje oddalone. Czas trwania postępowania w Trybunale Konstytucyjnym, Sądzie Administracyjnym i Europejskim Trybunale Sprawiedliwości nie jest objęty tym terminem.

117. W austriackiej sprawie dotyczącej przestępstw w ruchu drogowym, Niezależny Panel Administracyjny wyraźnie przyznał, że czas trwania postępowania był zbyt długi i zmniejszył grzywnę najpierw z 1162 do 650 euro, uznając, że długość postępowania musi być uznana za szczególną okoliczność łagodzącą, a następnie do mającego zastosowanie minimum 581 euro ze względu na przewlekłość postępowania. W porównaniu z pierwotną kwotą grzywny, która była dwukrotnie wyższa, było to znaczne obniżenie. Zostało przyznane wyraźnie w celu zrekompensowania przewlekłości postępowania. W związku z tym Trybunał w Strasburgu uznał, że zadośćuczynienie za przewlekłość postępowania było przyznawane w wyraźny i wymierny sposób.¹²²

Zasady ogólne

118. Zastosowanie nowych środków, by rozwiązać sprawy związane z przewlekłością postępowania, które są lub mogą być przedmiotem indywidualnej skargi do Trybunału, ma tę zaletę, iż rozszerza ich zakres do przypadków, które mogłyby w przeciwnym razie nie mieć dostępu do krajowego środka odwoławczego. Może to być również korzystne dla budżetu państwa (zob. więcej w pkt 108 powyżej).

119. Zastosowanie nowych środków w istniejących sprawach może podlegać różnym ograniczeniom. Może na przykład być ograniczone do spraw, w których na przykład, skargi zostały już złożone do Trybunału w Strasburgu lub może działać jedynie przez ograniczony czas od wejścia w życie nowego środka.

Przykłady istniejących krajowych praktyk

120. Jak wspomniano powyżej, polska ustawa z 2004 r. zawiera przepis dotyczący mocy wstecznej (patrz Rozdział 18 w akapicie 88 powyżej). Dotyczy to tylko spraw toczących się przed Trybunałem.

121. W Czechach poprawki do ustawy nr 82/1998 (w sprawie odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej przez nieprawidłowości w decyzji lub prowadzeniu postępowania) przewidują odpowiednie odszkodowanie (w tym za szkody niepieniężne) z tytułu naruszenia wymogu rozsądnego czasu trwania postępowania. Poprawki miały moc wsteczną, więc skarżący, którego sprawa toczyła się już przed Trybunałem w Strasburgu, miał możliwość skorzystania z odszkodowawczego środka odwoławczego na szczeblu krajowym w ciągu roku od wejścia w życie poprawek.

122. Jak wspomniano we wstępie, Podręcznik dobrych praktyk ma na celu wyjaśnienie znaczenia Zalecenia i zawiera wytyczne, w tym w postaci konkretnych przykładów, w jaki sposób różne przepisy mogą być wprowadzone w życie. Jest on niezbędnym uzupełnieniem samego Zalecenia.

123. Przepis wzywający państwa do przetłumaczenia, opublikowania i rozpowszechniania Zalecenia i Podręcznika dobrych praktyk opiera się na Zaleceniu nr Rec(2002)13 w sprawie publikacji i rozpowszechniania w państwach członkowskich tekstu Konwencji oraz orzecznictwa Trybunału. Naruszenie prawa do szybkiego procesu oraz brak skutecznych krajowych środków odwoławczych z tytułu takich naruszeń stanowią największą liczbę naruszeń w skargach do Trybunału i są zatem odpowiedzialne za znaczną część spraw w toku. Zalecenie i Podręcznik są oparte na obszernym orzecznictwie Trybunału w tej kwestii. Jest więc w pełni uzasadnione, zwłaszcza w państwach, w których problem jest powszechny lub systemowy, by Zalecenie i Podręcznik zostały przetłumaczone, jeśli potrzeba, opublikowane i rozpowszechnione wśród wszystkich organów krajowych mogących uczestniczyć w szukaniu rozwiązania. Potrzebę tłumaczenia na języki urzędowe należy ocenić poprzez skonsultowanie się z tymi kategoriami, o których mowa w pkt 6 niniejszego Podręcznika.

Załącznik  

Warszawa, 15 września 2009 r.

Sąd Okręgowy w Warszawie
(sąd właściwy do rozpoznania sprawy)
za pośrednictwem
Sądu Rejonowego w Warszawie
(sąd prowadzący pierwotną sprawę)

J.K.
(powód)
W sprawie wniosku J.K. (z udziałem H.K.) o podział spadku.
(szczegóły pierwotnej sprawy)

Skarga w sprawie naruszenia prawa strony do rozpatrzenia sprawy w postępowaniu sądowym bez zbędnej zwłoki

Wnoszę o stwierdzenie, iż w sprawie nr XXX, rozpatrywanej przez Sąd Rejonowy w Warszawie nastąpiła nieuzasadniona zwłoka w postępowaniu, a także

1. o wydanie sądowi rozpatrującemu sprawę polecenia podjęcia stosownych działań w wyznaczonym terminie poprzez

- wezwanie biegłego sądowego do sporządzenia ekspertyzy w ciągu 7 dni i złożenia jej do akt sprawy w sądzie;

- wyznaczenie terminu rozprawy w ciągu 21 dni.

2. o przyznanie na moją rzecz ze Skarbu Państwa kwoty „X” zł za zbędną zwłokę w wyżej wymienionym postępowaniu.

Uzasadnienie skargi powinno zawierać następujące dane:

1. długość postępowania sądowego oraz konsekwencje dla powoda - celem uzasadnienia wniosku o odszkodowanie pieniężne;

2. datę pierwszej rozprawy oraz okresy nieuzasadnionych przerw między rozprawami;

3. terminowość i regularność czynności podejmowanych przez sąd i przez strony;

4.wskazanie, czy sąd właściwie przygotował rozprawy i czy w pełni je wykorzystał;

5. wskazanie, czy kierunek przeprowadzania dowodów został prawidłowo określony i na jakim etapie postępowania miało ono miejsce;

6. warunki rozstrzygania odwołań i rozstrzygania wniosków formalnych składanych przez strony;

7. terminowość sporządzania ekspertyz oraz różnorodność środków dyscyplinarnych nakładanych przez sąd;

8. objęcie postępowania nadzorem administracyjnym;

9. złożoność sprawy;

10. przyczynienie stron do długości postępowania, w szczególności składanie obszernych wniosków wymagających podejmowania dodatkowych czynności, stopniowe składanie nowych roszczeń, faktów i dowodów, nieobecność podczas rozpraw, składanie wniosków o odroczenie rozpraw;

11. prognozowany termin zakończenia postępowania i podjęcia niezbędnych czynności - w celu uzasadnienia wniosku o wydanie sądowi poleceń.

……………………
(podpis powoda)

Przypisy

¹ Dokument ten został zastrzeżony do czasu rozpatrzenia przez Komitet Ministrów.

² W listopadzie 2009 r. przed Izbą Trybunału toczyło się około 13.000 spraw dotyczących przewlekłości postępowania, w tym braku egzekucji. Patrz np. informacje na stronie
http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/ACD46A0F-615A-48B9-89D6-8480AFCC29FD/0/FactsAndFigures_EN.pdf

oraz

http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/D5B2847D-640D-4A09-A70A-7A1BE66563BB/0/ANNUAL_REPORT_2008.pdf.

³ Patrz sprawa Kudła przeciwko Polsce, skarga nr 30210/96, wyrok z dnia 26.10.2000 r., § 155.

⁴ Zainteresowane były również inne organizacje międzynarodowe, w tym Unia Europejska oraz Organizacja Narodów Zjednoczonych, w swoich instancjach prawnych i politycznych.

⁵ Patrz „Deklaracja Komitetu Ministrów w sprawie zrównoważonych działań mających zapewnić skuteczność wdrażania Europejskiej Konwencji Praw Człowieka na szczeblu krajowym i europejskim” przyjęta przez Komitet Ministrów dnia 19 maja 2006 r. na jego 116. Sesji. Inne godne uwagi wydarzenia to warsztaty na temat poprawy środków krajowych, ze szczególnym uwzględnieniem przypadków nieuzasadnionej przewlekłości postępowania (zorganizowane przez polskie przewodnictwo w Komitecie Ministrów, Strasburg, 28 kwietnia 2005 r.), Kolokwium na rzecz silniejszego wdrażania Europejskiej Konwencji Praw Człowieka na poziomie krajowym (organizowane przez szwedzkie przewodnictwo w Komitecie Ministrów, Sztokholm, Szwecja, 9-10 czerwca 2008 r.) i Okrągły Stół na temat sposobów ochrony prawa do szybkiego procesu - doświadczenia krajów oraz na temat krótkoterminowej reformy Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (zorganizowany przez słoweńskie przewodnictwo w Komitecie Ministrów, Bled, Słowenia, 21-22 września 2009 r.).

⁶ Patrz np. sprawa Engels i inni przeciwko Holandii, skargi nr 5100/71 itd., wyrok z dnia 8 czerwca 1976 r., § 80-82.

⁷ Patrz sprawa Kiurkchian przeciwko Bułgarii, skarga nr 44626/98, wyrok z dnia 24 marca 2005 r., § 51-52, również Farange S.A. przeciwko Francji, skarga nr 77575/01, wyrok z dnia 13.07.2006 r., § 39.

⁸ Patrz sprawa Hellborg przeciwko Szwecji, skarga nr 47473/99, wyrok z dnia 28.02.2006 r., § 59.

⁹ Sprawa Hornsby przeciwko Grecji, skarga nr 18357/91, wyrok z dnia 19.03.1997 r., § 40.

¹⁰ Patrz sprawa Burdov przeciwko Rosji (nr 2), skarga nr 33509/04, wyrok Wielkiej Izby z dnia 15.01.2009 r. („wyrok pilotażowy” w sprawie przewlekłości postępowania egzekucyjnego w Rosji), § 65-69; również np. sprawa Dewicka przeciwko Polsce, skarga nr 38670/97, wyrok z dnia 04.04.2000 r., § 41-42.

¹¹ Patrz sprawa Estima Jorge przeciwko Portugalii, skarga nr 16/1997/800/1003, wyrok z dnia 21.04.1998 r., § 35-38.

¹² Patrz sprawa Burdov przeciwko Rosji (nr 2), op. cit., § 65-69; również np. sprawa Dewicka przeciwko Polsce, skarga nr 38670/97, wyrok z dnia 04.04.2000 r., § 41-42.

¹³ W ostatnich latach brak egzekucji lub opóźnienie w egzekucji decyzji sądów krajowych stał się drugim najczęściej stwierdzanym problemem w wyrokach Trybunału. Był to priorytet dla Komitetu Ministrów w ramach nadzoru nad egzekwowaniem wyroków Trybunału (patrz również pkt 31).

¹⁴ Patrz np. sprawa Eckle przeciwko Niemcom, skarga nr 8130/78, wyrok z dnia 15.07.1982 r., § 73.

¹⁵ Patrz np. sprawa Kaić i inni przeciwko Chorwacji, skarga nr 22014/04, wyrok z dnia 17.07.2008 r., § 14.

¹⁶ Więcej informacji w sprawozdaniu CEPEJ na temat długości postępowania sądowego w państwach członkowskich Rady Europy w oparciu o orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, dok. CEPEJ (2006)15.

¹⁷ Patrz np. sprawa Frydlender przeciwko Francji, skarga nr 30979/96, wyrok Wielkiej Izby z dnia 27.06.2000 r., § 43.

¹⁸ Patrz sprawa Halford przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 20605/92, wyrok z dnia 25.06.1997, § 64.

¹⁹ Patrz sprawa Riccardi Pizzati przeciwko Włochom, skarga nr 62361/00, wyrok Wielkiej Izby z dnia 29.03.2006 r., § 38.

²⁰ Patrz sprawa Kudła przeciwko Polsce, skarga nr 30210/96, wyrok z dnia 26.10.2000 r., § 152.

²¹ Patrz sprawa Kudła przeciwko Polsce, op. cit., § 157.

²² Patrz sprawa Budayeva i inni przeciwko Rosji, skargi nr 15339/02 itd., wyrok z dnia 20.03.2008 r., § 190-191.

²³ Patrz sprawa Kudła przeciwko Polsce, op. cit., § 157.

²⁴ Patrz sprawa Van Oosterwijck przeciwko Belgii, skarga nr 7654/76, wyrok z dnia 06.11.1980 r., § 36-40.

²⁵ Patrz sprawa Kudła przeciwko Polsce, op. cit., § 157.

²⁶ Patrz sprawa Boyle & Rice przeciwko Wielkiej Brytanii, skargi nr 9659/82 i 9658/82, wyrok z dnia 27.04.1988 r., § 52, 55, 59-60, 61-62 i 77.

²⁷ Patrz „Raport na temat skuteczności krajowych środków odwoławczych w zakresie przewlekłości postępowania,” dok. CDL-AD (2006)036rev, pkt 247.

²⁸ Patrz sprawa Scordino przeciwko Włochom (nr 1), skarga nr 36813/97, wyrok Wielkiej Izby z dnia 29.3.2006 r., § 183.

²⁹ Patrz dok. CDL-AD (2006)036rev, pkt 238.

³⁰ Patrz dok. CEPEJ (2004)19, w szczególności proponowane w nim 18 „kierunków działań”.

³¹ Patrz dok. CEPEJ (2008)8.

³² Patrz dok. CEPEJ (2005) 12 REV. Lista Kontrolna została opisana jako „nie ankieta, a narzędzie ..., którego celem jest pomoc systemom wymiaru sprawiedliwości w zebraniu odpowiednich informacji i analizie istotnych aspektów czasu trwania postępowania sądowego w celu zmniejszenia zbędnej zwłoki, zapewnienia skuteczności postępowania i niezbędnej przejrzystości i przewidywalności użytkownikom wymiaru sprawiedliwości. Jest [ona] adresowana do ustawodawców, autorów polityki, wszystkich osób odpowiedzialnych za wymiar sprawiedliwości, w tym ministerstw sprawiedliwości, sędziów, urzędników sądowych odpowiedzialnych za administrację sądową i prowadzenie spraw oraz instytucji badawczych analizujących funkcjonowanie systemu sądowniczego…”

³³ Należy zaznaczyć, że Grupa specjalistów w zakresie niezawisłości, wydajności i roli sędziów (CJ-S-JUST), podlegająca Europejskiemu Komitetowi ds. Współpracy Prawnej (CDCJ), pracuje (w chwili sporządzania niniejszego dokumentu) nad nowelizacją tego zalecenia.

³⁴ Patrz dok. CEPEJ (2007)14.

³⁵ Patrz dok. CEPEJ (2007)13.

³⁶ Patrz dok. Studia CEPEJ nr 8, 2007.

³⁷ Patrz dok. CM/Inf/DH(2007)33.

³⁸ Patrz dok. CEPEJ (2006)13.

³⁹ Patrz dok. CEPEJ (2005)12REV.

⁴⁰ Patrz dok. CEPEJ (2008) 2, rozdział II.6.

⁴¹ Patrz w szczególności Tymczasowa Rezolucja KM/ResDH (2008)1 dotycząca wykonywania wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w 232 sprawach przeciwko Ukrainie w związku z nieprzestrzeganiem lub znaczną zwłoką w przestrzeganiu ostatecznych postanowień sądów krajowych przeciwko państwu i jego jednostkom oraz brakiem skutecznych środków odwoławczych, uchwalona przez Komitet Ministrów 6 marca 2008 r.; Tymczasowa Rezolucja KM/ResDH (2009)43 dotycząca wykonywania wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w 145 sprawach przeciwko Rosji w związku z nieprzestrzeganiem lub znaczną zwłoką w przestrzeganiu ostatecznych postanowień sądów krajowych przeciwko państwu i jego jednostkom oraz brakiem skutecznego środka odwoławczego, uchwalona przez Komitet Ministrów 19 marca 2009 r.

⁴² Patrz np. Tymczasowa Rezolucja KM/ResDH (2009)42 dotycząca wykonywania wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotycząca nadmiernej długości postępowania sądowego we Włoszech uchwalona 19 marca 2009 r.

⁴³ Patrz Komitet Ministrów, „Nadzór nad wykonywaniem wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka - Raport roczny 2008,” str. 18, pkt. 10 i 13.

⁴⁴ Patrz np. sprawa Broniowski przeciwko Polsce, skarga nr 31443/96, wyrok Wielkiej Izby z dnia 22.06.2004 r.; Hutten-Czapska przeciwko Polsce, skarga nr 35014/97, wyrok Wielkiej Izby z dnia 19.06.2006 r.; Burdov przeciwko Rosji (nr 2), skarga nr 33509/04, wyrok z dnia 15.01.2009 r.; Ivanov przeciwko Ukrainie, skarga nr 40450/04, wyrok z dnia 15.10.2009 r..

⁴⁵ Patrz Zalecenie Komitetu Ministrów Rec (2004)6. Zgodnie z art. 4 Regulaminu ws. nadzoru nad wykonywaniem wyroków oraz warunków ugód, Komitet Ministrów przyznaje priorytet nadzorowi nad wykonywaniem wyroków (w tym pilotażowych), w których Trybunał stwierdził tzw. problem systemowy w rozumieniu Rezolucji Res (2004)3 Komitetu Ministrów dotyczącej wyroków wykazujących problemy systemowe.

⁴⁶ Art. 46 Konwencji brzmi następująco:

„1. Wysokie Układające się Strony zobowiązują się do przestrzegania ostatecznego wyroku Trybunału we wszystkich sprawach, w których są stronami.

2. Ostateczny wyrok Trybunału przekazuje się Komitetowi Ministrów, który czuwa nad jego wykonaniem.”

⁴⁷ Patrz sprawa Lukenda przeciwko Słowenii, skarga nr 23023/02, wyrok z dnia 06.10.2005 r., § 89-98.

⁴⁸ Departament Wykonywania Wyroków Trybunału, część Sekretariatu Generalnego Rady Europy, pomaga Komitetowi Ministrów w sprawowaniu jego obowiązków w związku z art. 46 Konwencji w zakresie nadzoru nad wykonywaniem wyroków.

⁴⁹ Patrz dok. CEPEJ (2004) 19 REV 2, „Nowy cel systemów sądowniczych: rozpatrywanie każdej sprawy w optymalnym i przewidywalnym terminie - Program Ramowy”.

⁵⁰ Patrz dok. CDL-AD (2006)036rev, pkt. 238 i 239.

⁵¹ Przykłady te, nie będące „środkami odwoławczymi”, nie były przedmiotem orzecznictwa Trybunału.

⁵² Ustawa z dnia 17 czerwca 2005 r. nr 90. Tłumaczenie ustawy na język angielski można znaleźć na stronie: www.ub.uio.no/ujur/ulovdata/lov-20050617-090-eng.pdf  

⁵³ Więcej informacji na temat takich rozwiązań w „Liście kontrolnej na rzecz promowania jakości wymiaru sprawiedliwości i sądów”, dok.. CEPEJ (2008) 2.

⁵⁴ Patrz wniosek służby Small Claims Mediation Service o nagrodę Kryształowej Wagi Wymiaru Sprawiedliwości, dok. JEJC.2008.13.

⁵⁵ Patrz wniosek Sądu w Mediolanie o nagrodę Kryształowej Wagi Wymiaru Sprawiedliwości, dok. JEJC.2008.24.

⁵⁶ Patrz np. sprawa Božić przeciwko Chorwacji, skarga nr 22457/02, wyrok z dnia 11.12.2006 r., § 32.

⁵⁷ Patrz np. sprawa Tomé Mota przeciwko Portugalii, skarga nr 32082/96, decyzja z dnia 02.12.1999 r., § 2.

⁵⁸ Patrz sprawa Vidas przeciwko Chorwacji, skarga nr 40383/04, wyrok z dnia 03.07.2008 r., § 37.

⁵⁹ Patrz np. sprawa Cocchiarella przeciwko Włochom, skarga nr 64886/01, wyrok Wielkiej Izby z dnia 29.03.2006 r., § 71.

⁶⁰ Patrz sprawa Scordino przeciwko Włochom (nr 1), skarga nr 36813/97, wyrok Wielkiej Izby z dnia 29.03.2006 r., § 194.

⁶¹ Patrz np. sprawa Scordino przeciwko Włochom (nr 1), op. cit., § 183-184.

⁶² Sprawa Holzinger przeciwko Austrii, skarga nr 23459/94, wyrok z dnia 30.01.2001 r., § 22.

⁶³ Patrz np. sprawa Missenjov przeciwko Estonii, skarga nr 43276/06, wyrok z dnia 29.04.2009 r., § 44.

⁶⁴ Patrz sprawozdanie Komisji Weneckiej, dok. CDL-AD (2006)036rev, pkt. 69-71 i 82-83.

⁶⁵ S.63(3) dodatkowo przewiduje odszkodowawczy środek odwoławczy: „W decyzji na podstawie ust. 2 niniejszego artykułu Trybunał Konstytucyjny ustala odpowiednie odszkodowanie dla skarżącego z tytułu stwierdzonego naruszenia jego praw konstytucyjnych ... Odszkodowanie jest wypłacane z budżetu państwa w ciągu trzech miesięcy od dnia złożenia wniosku przez stronę.” Z tego względu, Trybunał określił Chorwację jako jedno z „państw, [które] doskonale zrozumiały sytuację wybierając połączenie dwóch rodzajów środka odwoławczego, jednego mającego przyspieszyć postępowanie i drugiego mającego przyznać odszkodowanie”.

⁶⁶ Patrz sprawa Slaviček przeciwko Chorwacji, skarga nr 20862/02, decyzja z 04.07.2002 r. Wcześniejszy środek odwoławczy z paragrafu 59 ust. 4 Ustawy z 1999 r. o Trybunale Konstytucyjnym, który przyznawał Trybunałowi Konstytucyjnemu dowolność w zakresie przyjmowania skarg w zależności od doznania przez skarżącego rażącego naruszenia jego/jej praw i zagrożenia poważnymi i nienaprawialnymi konsekwencjami został uznany za nieskuteczny przez Trybunał w Strasburgu, ponieważ był zbyt niepewny: patrz sprawa Horvat przeciwko Chorwacji, skarga nr 51585/99, wyrok z dnia 26.07.2001 r., § 41-43.

⁶⁷ Patrz sprawa Šoć przeciwko Chorwacji, skarga nr 47863/99, wyrok z dnia 09.08.2003 r.

⁶⁸ Więcej informacji w Rezolucji Komitetu Ministrów KM/ResDH (2007)102.

⁶⁹ Patrz sprawa Majski przeciwko Chorwacji, skarga nr 33593/03, wyrok z dnia 01.06.2006 r., § 16-17.

⁷⁰ Patrz sprawa Vidas przeciwko Chorwacji, skarga nr 40383/04, wyrok z dnia 03.07.2008 r., § 37. W odpowiedzi na duży wzrost liczby skarg do Trybunału Konstytucyjnego dotyczących długości postępowania oraz w celu zapobieżenia przewlekania samych postępowań przed Trybunałem Konstytucyjnym, wprowadzono uzupełniający środek odwoławczy na mocy art. 27 i 28 Ustawy o sądach, dzięki któremu sąd bezpośrednio nadrzędny w stosunku do sądu prowadzącego postępowanie będzie rozpatrywać skargi dotyczące jego przewlekłości; Trybunał Konstytucyjny zajmować się będzie wyłącznie sprawami, które nie mogą być rozpatrzone na mocy nowego środka odwoławczego określonego w Ustawie o sądach lub po wyczerpaniu tegoż środka. Efekty nowego środka jeszcze nie są jasne i Trybunał w Strasburgu nie miał okazji dokonania jego pełnej oceny.

⁷¹ Patrz sprawa Kaić i inni przeciwko Chorwacji, skarga nr 22014/04, wyrok z dnia 17.10.2008 r., § 40 i 43. Trybunał następnie stwierdził, że nowy środek odwoławczy przewidziany w Ustawie o sądach (patrz przypis 59 powyżej) w połączeniu ze skargą konstytucyjną mógłby stanowić skuteczny środek odwoławczy w sytuacji, gdy sąd odpowiedzialny za postępowanie nie przestrzega terminu wyznaczonego przez Trybunał Konstytucyjny: patrz sprawa Roje przeciwko Chorwacji, skarga nr 8301/06, decyzja z dnia 25.06.2009 r.

⁷² Patrz sprawa Štajcar przeciwko Chorwacji, skarga nr 46279/99, decyzja z dnia 20.01.2000 r.

⁷³ Ostatnio w sprawie Saccoccia przeciwko Austrii, skarga nr 69917/01, decyzja z dnia 05.07.2007 r.

⁷⁴ Patrz sprawa Tomé Mota przeciwko Portugalii, skarga nr 32082/96, decyzja z dnia 02.12.1999 r., § 2.

⁷⁵ Patrz np. sprawa Riccardo Pizzati przeciwko Włochom, skarga nr 62361/00, wyrok Wielkiej Izby z dnia 29.03.2006 r., § 70.

⁷⁶ Patrz sprawa Menelaou przeciwko Cyprowi, skarga nr 32071/04, decyzja z dnia 12.06.2008 r.

⁷⁷ Patrz również Tymczasowa Rezolucja KM/ResDH (2008)1 dotycząca wykonywania wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w 232 sprawach przeciwko Ukrainie w związku z nieprzestrzeganiem lub znaczną zwłoką w przestrzeganiu ostatecznych postanowień sądów krajowych przeciwko państwu i jego jednostkom oraz brakiem skutecznych środków odwoławczych, (uchwalona 6 marca 2008 r.); oraz Tymczasowa Rezolucja KM/ResDH (2009)43 dotycząca wykonywania wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w 145 sprawach przeciwko Rosji w związku z nieprzestrzeganiem lub znaczną zwłoką w przestrzeganiu ostatecznych postanowień sądów krajowych przeciwko państwu i jego jednostkom oraz brakiem skutecznego środka odwoławczego (uchwalona 19 marca 2009 r.).

⁷⁸ Patrz sprawozdanie Komisji Weneckiej, dok. CDL-AD (2006)036rev, pkt. 72-80 i 84-87.

⁷⁹ Patrz sprawa Zarb przeciwko Malcie, skarga nr 16631/04, wyrok z dnia 04.07.2006 r. oraz Central Mediterranean Development Corporation Limited przeciwko Malcie, skarga nr 35829/03, wyrok z dnia 24.10.2006 r.

⁸⁰ Patrz sprawa Zarb przeciwko Malcie, op. cit. oraz Central Mediterranean Development Corporation Limited przeciwko Malcie, op. cit.

⁸¹ Patrz sprawa Bezzina Wettinger i inni przeciwko Malcie, skarga nr 15091/06, wyrok z dnia 08.04.2008 r., § 60 i 83.

⁸² Patrz sprawa Central Mediterranean Development Corporation Limited przeciwko Malcie, op. cit. oraz Zarb przeciwko Malcie, op. cit. Należy zauważyć, że w obu przypadkach Trybunał stwierdził, że „sam fakt, iż przyznane kwoty odszkodowania były niskie, nie czyni samego środka odwoławczego nieskutecznym” (patrz § 51 w obu wyrokach).

⁸³ Poprzednik Artykułu L. 141-1.

⁸⁴ Wyrok Paryskiego Sądu Apelacyjnego z 20 stycznia 1999 r.; patrz sprawa Mifsud przeciwko Francji, skarga nr 57220/00, decyzja Wielkiej Izby - 11.09.2002 r.

⁸⁵ Patrz sprawa Garde des Sceaux, Ministre de la Justice przeciwko Magiera, Assemblée du contentieux du Conseil d’Etat, 28 czerwca 2002 r.

⁸⁶ Patrz sprawa Mifsud przeciwko Francji, op. cit., § 17; również sprawa Garretta przeciwko Francji, skarga nr 2529/04, decyzja z dnia 04.03.2008 r.

⁸⁷ Patrz sprawa Broca et Texier-Micault przeciwko Francji, skargi nr 27928/02 i 31694/02, wyrok z dnia 21.10.2003 r., § 19; również sprawa Trummel & Le Gall przeciwko Francji, skarga nr 15406/04, decyzja z dnia 25.11.2008 r.

⁸⁸ Patrz sprawa Vaney przeciwko Francji. Skarga nr 53946/00, wyrok z dnia 28.02.2005 r.

⁸⁹ Patrz sprawa Sartory przeciwko Francji, skarga nr 40589/07, wyrok z dnia 24.09.2009 r., § 26-27.

⁹⁰ Patrz np. sprawa Gjonboçari i inni przeciwko Albanii, skarga nr 10508/02, wyrok z dnia 23.10.2007 r., § 76.

⁹¹ Patrz np. sprawa Sürmeli przeciwko Niemcom, skarga nr 75529/01, wyrok Wielkiej Izby z dnia 08.06.2006 r., § 99-100.

⁹² Patrz sprawa Žunič przeciwko Słowenii, skarga nr 24342/04, decyzja z dnia 18.10.2007 r., w której Trybunał stwierdził, że słoweński środek odwoławczy wydawał się zasadniczo skuteczny, pod warunkiem, że skarżący mieli szybki dostęp do odszkodowania po wykorzystaniu przyspieszającego środka odwoławczego (patrz § 49-50 i 54).

⁹³ Trybunał stwierdził skuteczność hiszpańskiego środka wyrównawczego: patrz sprawa Caldas Ramírez de Arellano przeciwko Hiszpanii, skarga nr 68874/01, decyzja 28.01.2003 r.

⁹⁴ Patrz np. sprawa Charzyński przeciwko Polsce, skarga nr 15212/03, decyzja z dnia 01.03.2005 r., § 39.

⁹⁵ Patrz odpowiednio sprawa Jagiełło przeciwko Polsce, skarga nr 59738/00, wyrok z dnia 23.01.2007 r. oraz Czajka przeciwko Polsce, skarga nr 15067/02, wyrok z dnia 13.02.2007 r., § 56.

⁹⁶ Należy zauważyć, że określenie maksymalnej kwoty odszkodowania może powodować problemy, zwłaszcza w przypadku wyjątkowo długich postępowań, dla których maksymalna kwota nie stanowi wystarczającego zadośćuczynienia. Państwa powinny zagwarantować możliwość rozwiązania takich spraw. W Polsce gwarantuje to możliwość połączenia środka odwoławczego z mocy Ustawy z 2004 r. ze środkiem z art. 417 Kodeksu Cywilnego, dla którego nie ma kwoty maksymalnej. Ponadto państwa, które mogą chcieć realizować podejście oparte na prawie polskim (lub innych istniejących krajowych środkach odwoławczych z maksymalną kwotą odszkodowania), powinny zapewnić, że liczba ta jest dostosowana do uwarunkowań krajowych, w tym względnego dochodu na mieszkańca.

⁹⁷ Patrz sprawa Majewski przeciwko Polsce, skarga nr 52690/99, wyrok z dnia 11.10.2005 r., § 35 oraz sprawa Wyszczelski przeciwko Polsce, skarga nr 72161/01, wyrok z dnia 29.11.2005 r., § 26. W obu sprawach sądy krajowe zbadały jedynie okres czasu po umorzeniu postępowania przez sąd apelacyjny.

⁹⁸ Sprawa Kyzioł przeciwko Polsce, skarga nr 24203/05, wyrok z dnia 12.02.2008 r., § 11 i 25; również sprawa Czaus przeciwko Polsce, skarga nr 18026/03, wyrok z dnia 22.01.2008 r.

⁹⁹ Patrz sprawa Krasuski przeciwko Polsce, skarga nr 61444/00, wyrok z dnia 14.06.2005 r., § 72.

¹⁰⁰ Patrz sprawa Andrášik i inni przeciwko Słowacji, skarga nr 57984/00 itd., decyzja z 22.10.2002 r.

¹⁰¹ Patrz sprawa Mazurek przeciwko Słowacji, skarga nr 16970/05, decyzja z dnia 03.03.2009 r.

¹⁰² Patrz na przykład sprawa Komanický przeciwko Słowacji (nr 5), skarga nr 37046/03, wyrok z dnia 13.10.2009 r.; Báňas przeciwko Słowacji, skarga nr 42774/04, wyrok z dnia 12.02.2008 r.; Judt przeciwko Słowacji, skarga nr 70985/01, wyrok z dnia 09.10.2007 r.; Magura przeciwko Słowacji, skarga nr 44068/02, wyrok z dnia 13.06.2006 r.; Sika przeciwko Słowacji, skarga nr 2132/02, wyrok z dnia 13.06.2006 r.; Palgutová przeciwko Słowacji, skarga nr 9818/02, wyrok z dnia 17.05.2005 r.; Horváthová przeciwko Słowacji, skarga nr 74456/01, wyrok z dnia 17.05.2005 r.; lubGábriška przeciwko Słowacji, skarga nr 3661/04, wyrok z dnia 13.12.2005 r.

¹⁰³ Patrz, między innymi, sprawa Keszeli przeciwko Słowacji, skarga nr 34602/03, wyrok z dnia 13.10.2009 r.; Softel przeciwko Słowacji (nr 2), skarga nr 32836/06, wyrok z dnia 16.12.2008 r.; Mikolaj i Mikolajová przeciwko Słowacji, skarga nr 68561/01, wyrok z dnia 29.11.2006 r.; Jakub przeciwko Słowacji, skarga nr 2015/02, wyrok z dnia 28.02.2006 r.

¹⁰⁴ Patrz na przykład sprawa Bartl przeciwko Słowacji, skarga nr 50365/08, decyzja z dnia 06.10.2009 r.; Becová przeciwko Słowacji, skarga nr 23788/06, decyzja z dnia 18.09.2007 r.; Cervanová przeciwko Słowacji, skarga nr 47623/06, decyzja z dnia 09.01.2007 r.; Šedý przeciwko Słowacji, skarga nr 72237/01, wyrok z dnia 19.12.2006 r.; Machunka przeciwko Słowacji, skarga nr 62217/00, decyzja z dnia 27.06.2006 r.; Končeková przeciwko Słowacji, skarga nr 63946/00, decyzja z dnia 06.05.2006 r.; Bako przeciwko Słowacji, skarga nr 60227/00, decyzja z dnia 15.03.2005 r.; Dubjaková przeciwko Słowacji, skarga nr 67299/01, decyzja z dnia 19.10.2004 r.; Eštok przeciwko Słowacji, skarga nr 63994/00, decyzja z dnia 28.09.2004 r. lub Širancová przeciwko Słowacji, skarga nr 62216/00, decyzja z dnia 07.09.2004 r.

¹⁰⁵ Patrz sprawa Scordino przeciwko Włochom (nr 1), skarga nr 36813/97, wyrok Wielkiej Izby z dnia 29.03.2006 r., § 195.

¹⁰⁶ Patrz np. sprawa Scordino przeciwko Włochom (nr 1), op. cit., § 198.

¹⁰⁷ Patrz np. sprawa Scordino przeciwko Włochom (nr 1), op. cit., § 200.

¹⁰⁸ Patrz dok. CDL-AD (2006)036rev, pkt 246.

¹⁰⁹ Patrz np. sprawa Scordino przeciwko Włochom (nr 1), op. cit., § 201.

¹¹⁰ Trybunał w Strasburgu stwierdził, iż środek odwoławczy z art. 217a Kodeksu Cywilnego jest skuteczny co do zasady, ale nie w stosunku do faktów sprawy, w szczególności w sprawach przed Trybunałem: patrz np. sprawa Jeliazkov i inni przeciwko Bułgarii, skarga nr 9143/02, wyrok z dnia 03.04.2008 r. Część problemu polega na tym, że nie ma odszkodowawczego środka odwoławczego, z którym środek ten może, w razie potrzeby, zostać połączony.

¹¹¹ Patrz sprawa Apicella przeciwko Włochom, skarga nr 64890/01, wyrok Wielkiej Izby z dnia 29.03.2006 r., § 94.

¹¹² Patrz sprawa Apicella przeciwko Włochom, op. cit., § 78 i 95.

¹¹³ Patrz sprawa Apicella przeciwko Włochom, op. cit., § 93.

¹¹⁴ Sprawa Burdov przeciwko Rosji (nr 2), skarga nr 33509/04, wyrok Wielkiej Izby z dnia 15.01.2009 r., § 111.

¹¹⁵ Patrz sprawa Apicella przeciwko Włochom, op. cit., § 93. Odnośnie spraw, w których odszkodowanie nie było konieczne, patrz sprawa Šedý przeciwko Słowacji, skarga nr 72237/01, wyrok z dnia 19.12.2006 r., § 90-92 oraz sprawa Nardone przeciwko Włochom, skarga nr 34368/02, decyzja z dnia 25.11.2004 r.

¹¹⁶ Patrz sprawa Apicella przeciwko Włochom, op. cit., § 96

¹¹⁷ Sprawa Burdov przeciwko Rosji (nr 2), op. cit., § 108.

¹¹⁸ Patrz „Odpowiedzi do ankiety”, dok. CDL (2006)026.

¹¹⁹ Patrz np. sprawa Beck przeciwko Norwegii, skarga nr 26390/95, wyrok z dnia 26.09.2001 r., § 27.

¹²⁰ Patrz dok. CDL-AD (2006)036rev, pkt 240.

¹²¹ Patrz dok. CDL (2006)026, str. 23.

¹²² Patrz sprawa Mittelbauer przeciwko Austrii, skarga nr 2027/06, decyzja z dnia 12.02.2009 r.

Źródło: https://bip.ms.gov.pl